نکات مهم در طراحی کتابخانه

انواع کتابخانه ها و طراحی کتابخانه در یک جامعه متنوع است. مثلاً کتابخانه های دانشگاهی، برای اهداف آموزشی و تحقیقی، آثار علمی را جمع آوری و ذخیره می کنند و معمولاً استفاده از آنها برای عموم آزاد است. کتابخانه های عمومی، امکان انتخاب وسیع آثار علمی عمومی تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی و نیز تا حد امکان استفاده از کتابهای روی قفسه های باز را برای افراد فراهم می کنند. غالباً در شهرهای بزرگ، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی در یک کتابخانه ی منحصر به فرد در هم ادغام می شوند مثلاً کتابخانه های ملی، احتمالاً مجموعه ای از اسناد ادبی و تاریخی یک کشور و یا منطقه (نسخه های امانی) را در خود جای می دهند و استفاده از آنها برای عمومی آزاد است. این در حالی است که افراد خاص و اندکی، به کتابخانه های تخصصی حاوی مجموعه نوشته ها و اطلاعات درباره ی موضوعات تخصصی محدود دسترسی دارند.
در کتابخانه های دانشگاهی، اتاقی برای کتب مرجع فراهم می شوند. همچنین امکان دارد، در تالارهای مطالعه، پیشخوانهایی برای امانت گرفتن از قفسه های بسته و یا دسترسی آزاد به قفسه های باز مجلات، کتب و منابع آموزشی که جداگانه ارائه می شوند وجود داشته باشد. به جز کتابها و مجلات، تقریباً همه نوع ابراز اطلاع رسانی گرد آوری شده، برای استفاده در دسترس قرار می گیرند. تعداد مکانهای مطالعه به تعداد دانشجویان هر رشته بستگی دارد. اطلاعات بر حسب موضوع و با نظم خاصی مرتب می شوند. خدمات ارائه شده شامل امانت گرفتن و استفاده از کتاب در داخل کتابخانه فتوکپی مطالعه و چاپ میکروفرمها (میکروفیلم و میکروفیش ) است.
همچنین، انجام تحقیقات علمی و عملی با استفاده از پایگاه داده های ذخیره ای بر روی CD – ROM امکان پذیر می باشد.
قفسه ی کتابخانه های دانشگاهی، در دو ردیف یک یا دو طرفه سازماندهی می شود. سیستم یک طرفه به صورت مرکزی اداره می گردد (آماده کردن کتاب و ارائه خدمات) و معمولاً قفسه های مربوط به یک موضوع یا رشته ی جداگانه ی بسیار کمی دارد. سیستم دو طرفه، شامل یک کتابخانه ی مرکزی با تعداد زیادی کتابخانه های دانشکده ای ، موضوعی و آموزشگاهی است.
در تالارهای مطالعه، ردیف کتابها در قفسه های
باز یا مخازنی در دست (با قفسه هایی به فاصله ی مشابه مخازن بسته) به علاوه ی مخازن بسته با دسترسی محدود قرار دارد. چنین ترتیبی به اشکال مختلف، تقریباً در تمام کتابخانه های دانشگاهی مشاهده می شود. شیوه ی امانت گرفتن و استفاده از کتب مرجع (دسترسی به قفسه های باز و بسته) به نوع سازماندهی کتابها بستگی دارد یعنی اهداف کتابخانه ها و شکل ساختمانها اغلب نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کنند. تعداد قفسه های کتاب به نوع سازماندهی، قابلیت دسترس بودن برای مراجعین، نوع قفسه بندی (ثابت یا متحرک) روش مرتب کردن موضوعات در دسترس و شیوه ی کار گذاری آن، جدا بودن قطعات مختلف و نیز شبکه ساختاری ساختمان بستگی دارد.
مناطق تالار مطالعه، به همراه فضایی برای کار و خواندن کتاب باید به راحتی در دسترس باشد و در نتیجه، تا حد امکان سطح کمتری را اشغال نماید. این شرایط در جابجایی کتاب هم (موثر است). در کتابخانه ها، باید سیستم تابلوهای علایم واضح با حالت خوانا وجود داشته باشد تا قفسه های کتاب، و محل ارائه خدمات را نشان دهد. از بکار گیری کتابهای افست باید جلوگیری شود. برای افراد معمولی، دسترسی به محلهای استفاده از کتاب و تالار مطالعه در طبقات مختلف باید از طریق پلکانی صوت گیرد اما برای معلولین، و جابجایی کتاب برای این دسته از افراد باید از آسانسور استفاده کرد. پهنای مسیرهای چرخش باید بیشتر از ۲/۱ و پهنای فضای باز بین قفسه ها حداقل ۳/۱ تا ۴/۱ متر (یا براساس مقررات محل) باشد. باید حتی الامکان از تداخل و تقاطع مسیرهای مراجعین یا مسئولین کتابخانه و جابجایی کتابها جلوگیری گردد. دسترسی به تالارهای مطالعه می تواند از طریق درهای کنترل شده ی مجهز به تجهیزات ایمنی و در صورت امکان، نهاد یک ورودی و خروجی می باشد. به خاطر دلایل عملی، درهای کنترلی باید نزدیک میز امانت / قسمت مرکزی اطلاعات کتابخانه واقع شوند.
ضوابط و معیارهای طراحی کتابخانه
کتابخانه ها

قسمت اول
کاربرها کتابخانه ها در یک جامعه متنوع است. مثلاً کتابخانه های دانشگاهی، برای اهداف آموزشی و تحقیقی، آثار علمی را جمع آوری و ذخیره می کنند و معمولاً استفاده از آنها برای عموم آزاد است. کتابخانه های عمومی، امکان انتخاب وسیع آثار علمی عمومی تر و دیگر وسایل اطلاع رسانی و نیز تا حد امکان استفاده از کتابهای روی قفسه های باز را برای افراد فراهم می کنند. غالباً در شهرهای بزرک، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی در یک کتابخانه ی منحصر به فرد در هم ادغام می شوند مثلاً کتابخانه های ملی، احتمالاً مجموعه ای از اسناد ادبی و تاریخی یک کشور و یا منطقه (نسخه های امانی) را در خود جای می دهند و استفاده از آنها برای عمومی آزاد است. این در حالی است که افراد خاص و اندکی، به کتابخانه های تخصصی حاوی مجموعه نوشته ها و اطلاعات درباره ی موضوعات تخصصی محدود دسترسی دارند.
در کتابخانه های دانشگاهی، اتاقی برای کتب مرجع فراهم می شوند. همچنین امکان دارد، در تالارهای مطالعه، پیشخوانهایی برای امانت گرفتن از قفسه های بسته و یا دسترسی آزاد به قفسه های باز مجلات، کتب و منابع آموزشی که جداگانه ارائه می شوند وجود داشته باشد. بجز کتابها و مجلات، تقریباً همه نوع ابراز اطلاع رسانی گرد آوری شده، برای استفاده در دسترس قرار می گیرند. تعداد مکانهای مطالعه به تعداد دانشجویان هر رشته بستگی دارد. اطلاعات بر حسب موضوع و با نظم خاصی مرتب می شوند. خدمات ارائه شده شامل امانت گرفتن و استفاده از کتاب در داخل کتابخانه فتوکپی مطالعه و چاپ میکروفرمها (میکروفیلم و میکروفیش ) است.
همچنین، انجام تحقیقات علمی و عملی با استفاده از پایگاه داده های ذخیره ای بر روی CD – ROM امکان پذیر می باشد.
قفسه ی کتابخانه های دانشگاهی، در دو ردیف یک یا دو طرفه سازماندهی می شود. سیستم یک طرفه به صورت مرکزی اداره می گردد (آماده کردن کتاب و ارائه خدمات) و معمولاً قفسه های مربوط به یک موضوع یا رشته ی جداگانه ی بسیار کمی دارد. سیستم دو طرفه، شامل یک کتابخانه ی مرکزی با تعداد زیادی کتابخانه های دانشکده ای ، موضوعی و آموزشگاهی است.
در تالارهای مطالعه، ردیف کتابها در قفسه های
باز یا مخازنی در دست (با قفسه هایی به فاصله ی مشابه مخازن بسته) به علاوه ی مخازن بسته با دسترسی محدود قرار دارد. چنین ترتیبی به اشکال مختلف، تقریباً در تمام کتابخانه های دانشگاهی مشاهده می شود. شیوه ی امانت گرفتن و استفاده از کتب مرجع (دسترسی به قفسه های باز و بسته) به نوع سازماندهی کتابها بستگی دارد یعنی اهداف کتابخانه ها و شکل ساختمانها اغلب نقش مهمی را در این زمینه ایفا می کنند. تعداد قفسه های کتاب به نوع سازماندهی، قابلیت دسترس بودن برای مراجعین، نوع قفسه بندی (ثابت یا متحرک) روش مرتب کردن موضوعات در دسترس و شیوه ی کار گذاری آن، جدا بودن قطعات مختلف و نیز شبکه ساختاری ساختمان بستگی دارد.
مناطق تالار مطالعه، به همراه فضایی برای کار و خواندن کتاب باید به راحتی در دسترس باشد و در نتیجه، تا حد امکان سطح کمتری را اشغال نماید. این شرایط در جابجایی کتاب هم (موثر است). در کتابخانه ها، باید سیستم تابلوهای علایم واضح با حالت خوانا وجود داشته باشد تا قفسه های کتاب، و محل ارائه خدمات را نشان دهد. از بکار گیری کتابهای افست باید جلوگیری شود. برای افراد معمولی، دسترسی به محلهای استفاده از کتاب و تالار مطالعه در طبقات مختلف باید از طریق پلکانی صوت گیرد اما برای معلولین، و جابجایی کتاب برای این دسته از افراد باید از آسانسور استفاده کرد. پهنای مسیرهای چرخش باید بیشتر از ۲/۱ و پهنای فضای باز بین قفسه ها حداقل ۳/۱ تا ۴/۱ متر (یا براساس مقررات محل) باشد. باید حتی الامکان از تداخل و تقاطع مسیرهای مراجعین یا مسئولین کتابخانه و جابجایی کتابها جلوگیری گردد. دسترسی به تالارهای مطالعه می تواند از طریق درهای کنترل شده ی مجهز به تجهیزات ایمنی و در صورت امکان، نهاد یک ورودی و خروجی می باشد. به خاطر دلایل عملی، درهای کنترلی باید نزدیک میز امانت / قسمت مرکزی اطلاعات کتابخانه واقع شوند.
قسمت دوم طراحی کتابخانه
کتابخانه ها
تامین فضای کاری در کتابخانه های دانشگاهی به تعداد دانشجویان و توزیع افراد در هر رشته بستگی دارد، مکانهای خاصی هم برای افراد معلول (استفاده کنندگان از صندلی پرخدار، و کسانی که از ناحیه چشم آسیب دیده اند) و برای فعالیتهای خاص (مطالعه ی میکروفیلم و تجهیزات گسترش یافته ، کامپیوترهای شخصی و پایانه ها، بکار بردن CD-ROM ، … وجود دارد، ( به راهنماییهای مربوط توجه نمایید) همچنین مکانهایی هم برای مطالعات فردی (اتاقکها، کیوسکها، اتاقهای کار انفرادی) مورد نیاز است، محلهای کار باید ترجیحاً در قسمتهای روشن ساخته شوند، فضای مورد نیاز برای یک محل ساده ی مطالعه / کار ۵/۲ و برای کامپیوتر شخصی با محل کار شخصی مقدار ۰/۴ می باشد.
حفظ امنیت در بخشهای مربوط به استفاده کنندگان کتابخانه بسیار ضروری است. اقدامات احتیاطی در برابر خطر حریق باید مطابق با آیین نامه ها و مقررات ساختمانهای دولتی و محلی باشد. نصب سیستم امنیتی در کتابخانه از سرقت جلوگیری کرده و زمانی که زنگ خطر به صدا در می آید، خروجیهای اضطراری توسط قفلهای امنیتی برقی و اتوماتیک بدون نظارت انسان بسته می شوند. استفاده از درهای اضطراری ایمن خودکار به همراه آژیرخای صوتی – تصوریری زیاد موثر نیست.
به دلیل بار گذاری زیاد طبقات و وضعیت دمایی ثابت و بهتر، قسمت بایگانی ترجیحاً در زیر زمین قرار می گیرد.
به خاطر نیاز فوق العاده به کنترل وضعیت دمایی، حمل و نقل و امور کارکنان، و انعطاف پذیری، /تغییر پذیری محدود، چیدن کتابها بر روی هم مثل یک برج، مناسب نیست. بهترین روش، تعیین مکانهای مرتبط و تا حد امکان بزرگ و بدون اختلاف سطح است. تقسیم بندی میان مخازن ثابت و سیستمهای فشرده ی ) متحرک، به شبکه ی ساختاری ستونها بستگی دارد.
نگهداری مجموعه ها و مواد خاص (مثل اسلاید های عکاسی ، فیلم و وسایل صوتی و ابزار اطلاع رسانی به علاوه کارتها، نقشه ها و آثار گرافیکی ) نیاز به دمای ویژه درونی دارند. محطی داخلی باید با تمام بخشهای کتابخانه تناسب داشته باشد یعنی در سرتاسر کتابخانه مساوی و یکسان نباشد. در قسمتهای اداری هم نباید دفتری با پلان باز وجود داشته باشد،با این وجود کنترل کامل مخازن در محیط ضروری است زیرا ساختار ساختمان نمی تواند به تنهایی شرایط مناسبی را فراهم نماید.
کتابها باید به صورت افقی بر روی چرخهای دستی یا روی تسمه نقاله جابجا شوند (در این حالت باید مراقب آستانه ها بود. در تغییرات حاصله بر روی سطح باید از پله ای شیب دار کمتر با مساوی ۰۶/۰ با آسانسورهای تخت استفاده کرد.) برای حمل و نقل کتابها به صورت عمودی باید آنها را در آسانسور یا تسمه نقاله (مسیر و سطح شیبدار مایل باید به دقت طراحی شود، در این حالت هزینه های نگهداری بسیار کمتر می باشند.) توسط یک سیستم حمل و نقل کانتینری (قابل برنامه ریزی از لحاظ مکانیکی، ترکیبی از کشش های افقی و آسانسورهای پله برقی قائم) یا از طریق سیستم حمل و نقل کانتینری اتوماتیک (مسیرها به دلخواه، به صورت افقی یا عمودی، کاملاً اتوماتیک، و تحت کنترل کامپیوتر انتخاب می شوند. در این حالت بهره برداری با هزینه های بالا و بدون صرف هزینه های جاری بالا می باشد) جابجا نمود. امکانات داخل بخش کنترل شده باید شامل قسمتهای زیر باشد اطلاعات تالار مطالعه کتابنامه، پایانه های قابل استفاده ی کاتولوگ، ثبت نام و بر گرداندن کتابهایی که فقط داخل تالار مطالعه می توان از آنها استفاده کرد، وسایل و امکانات فتوکپی (در اتاقهای جداگانه) قفسه های باز به روی عموم، محلهای کار و در صورت لزوم منابع و مخزنهای باز به روی دیگران.
امکانات خارج از قسمت تحت نظارت باید شامل بخشهای زیر باشد: رخت کن با قفسه های کیف دستی و کت، توالت، سک غذا خوری، یک بخش مطالعه ی روزنامه (مطبوعات)، اتاقی برای نمایشگاه ، اتاقهای سخنرانی و کنفرانس (تا حد امکان برای استفاده در خارج از ساعات کار کتابخانه) بخش اطلاعات (سوالات اصلی و مهم)، فهرست های برگه ای و میکرومنشی، ترمینالهای قابل استفاده ی کاتولوگ، یک قسمت برای باز گرداندن کتاب و بخشی برای جمع آوری کتابهای سفارشی / رزرو شده.
کتابخانه ها
کتابخانه های عمومی، آثار علمی عمومی و دیگر ابزار اطلاع رسانی را عرضه می کنند که به طور مستقیم در قفسه های باز در دسترس هستند. وجود مجموعه های منظم و جستجوی موضوعی کتب به صورت چاپی و سایر امکانات، محدود به کتابخانه های عمومی بزرگتر می باشند. کتابخانه های عمومی هیچگونه وظایف آکادمیک یا اهداف بایگانی هم در آنها وجود ندارد. چنین کتابخانه هایی به راحتی در دسترس عموم بوده و توسط کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می شوند. سطح علمی و. انتخاب کتابها و ارائه خدمات در کتابخانه های عمومی مطابق با نیازهای مراجعین است. کتابخانه به عنوان یک مرکز برقراری ارتباط برای تمام گروههای جامعه بوده و علاوه بر استفاده از روشهای نسبی فراهم کردن کتاب ، می تواند دارای بخشهای مطالعه ی مروری، بخش پرسشها و پیشنهادات شهروندان، یک غذاخوری امکانات گوش دادن به موسیقی، اتاقهای تفریحی و جلسات، و صندلیهای مطالعه برای گروهها و افراد دیگر باشد.
امکانات دیگر از قبیل وجود کتابخانه ی موسیقی، کتابخانه برای امانت دادن آثار هنری و سرویش متحرک برای امانت دادن، هم لازم می باشد. علاوه بر کتاب و روزنامه، ارائه ماهنامه ها و هفته نامه ها، بروشورها، بازی یا وسایل اطلاع رسانی جدید (ویدئو- نرم افراز – کامپیوتر شخصی) برای استفاده در کتابخانه یا امانت گرفتن وجود دارد.
طراحی اتاق باید به گونه ای باشد که کودکان، بزرگسالان و جوانان را به خور جلب کند تا وقت خود را در فضاهای مجزا با پلان باز که مطالعات در آنجا انجام می شود بگذراند. مساحت زیر بنا به میزان اندازه مجموعه بستگی دارد. برای هر ۱۰۰۰۰ واحد ابزار اطلاع رسانی باید زمینی به مساحت ۳۰۰ متر مربع و قابل استفاده در مجموع در نظر گرفت. هدف از این کار فراهم کردن حداقل ابزار اطلاع رسانی به ازاء هر فرد می باشد. معمولاً در طراحی کتابخانه ، باید به استفاده از بخشهای عمومی و باز قابل توسعه و چند منظوره به شکل مربع که به صورت افقی سازماندهی شده اند و دارای ورودی جذاب و زیبایی هستند توجه کرد. مکانهای مورد استفاده برای بزرگسالان می تواند دارای ۵ یا ۶ قفسه (حداکثر دسترسی، ۸۰/۱ متر) و محلهای مخصوص کودکان ۴ قفسه با ارتفاع دسترسی حدود ۲/۱ متر باشد. طول راهروهای قفسه ها نباید بیش از ۳ متر بوده و باید محلهایی برای نمایش و قرار دادن کتابها داشته باشند. جابجایی کتابها باید با چرخهای دستی مخصوص به طول * عرض * ارتفاع: ۵۰۰*۹۹۰ * ۹۲۰ صورت گیرد. آسانسور حمل وسایل باید در قسمت ورودی ارائه خدمات بوده و کتابخانه های بزرگتر باید دارای وسایلی برای حمل کتابها باشند.
بر گرفته شده از :
Neufert architects data forth edition 2006

کتابخانه(استاندارد ها)
کتابخانه:

۱. بخش اصلی کتابخانه(سالن مطالعه, قفسه باز, قفسه مجلات, قفسه بسته(کتب مرجع,اسناد و مدارک))
۲. بخش خدمات کتابخانه (اتاق های اداری , انبار , چاپ و تکثیر, اتاق سمعی بصری )

نکات مهم درطراحی:

۱. آرامش و سکوت محیط(محل استقرار_مصالح)

۲.در نظر گرفتن حداکثر انعطاف در بخش های مختلف(استفاده از پارتیشن های جدا کننده و…)

۳.تابش مستقیم نور خورشید در کتابخانه نامطلوب است ,لذا حدالمقدور سعی شود نور کتابخانه از طریق جبهه شمالی تامین گردد.

۴.دوری از سر و صدا و گرد و غبار.

۵.دسترسی به قسمت های عملیاتی و اتاق های مطالعه در طبقات متفاوت باید با راه پله صورت پذیرد,اما آسانسور نیز باید برای استفاده معلولین و حمل کتاب مهیا باشد .

۶.بار طبقات در قسمت های عملیاتی و مطالعه باید ≤m*m)/ KN )5 باشد.

۷.پهنای مسیر های رفت و آمد باید>m 1.2 و فضای میان قفسه ها باید حداقل m1.4-1.3عرض داشته باشد.

۸.از ایجاد تقاطع با تطابق مسیر کاربران ,کارمندان و حمل کتاب بپرهیزید.

۹.دسترسی به اتاق های مطالعه باید از طریق ورودی های مجهز به تجهیزات ایمنی کتاب انجام گیرد.

۱۰.طبقه آرشیو و بایگانی بهتر است در زیر زمین باشد,به دلیل بار زیاد روی کف طبقه.

۱۱.
درجه
رطوبط نسبی
تعویض هوا
قسمت مربوط به کاربران
C °۲±°۲۰
۵ ± ۵۰ %
۲۰ متر مکعب برای هر نفر
طبقات بایگانی
c°۲±°۱۸
۵±۵۰ %
—

۱۲.
محل
میزان بار
طبقات با قفسه های ثابت
KN/M*M) )7.50
قفسه های متحرک
KN/M*M) )12.50
طبقات در قسمت های اداری و پرداختن به کتاب
>(KN/M*M)50

۱۳. گردش جزئی هوا برای جلوگیری از رشد کپک, به خصوص با قفسه ها ی متحرک ,ضروری است.

۱۴. ارتفاع اتاق ها بایدm3≤ باشد.

۱۵.نور:

نور مناسب
قفسه
۳۰۰-۱۵۰ لوکس
مجموعه های اداری و دفتری
۵۰۰-۲۵۰ لوکس
اتاق مطالعه (بدون چراغ مطالعه)
۸۵۰-۳۰۰ لوکس
اتاق میز کار
۳۰۰-۱۴۵ لوکس

۱۶.

رطوبت نسبی
تعداد دفعات تعویض هوا در ساعت
اتاق مطالعه و محوطه های قابل دسترسی باز
۶۰ %- ۵۰ %
۶ الی ۷ بار
قفسه ها
۶۰ %- ۵۰ %
۶ الی ۷ بار

۱۷.

دمای هوای مطلوب
تابستان
زمستان
اتاق مطالعه و محوطه های قابل دسترسی باز
C °۲۲
C °۲۰
قفسه ها
C °۲۲-°۱۷
C °۱۷

۱۸. ظرفیت قفسه های کتاب بر حسب موضوع کتاب:
موضوع
تعداد طبقات قفسه
عمق قفسه (cm)
تعداد کتاب در هر طبقه
تعداد کتاب در هر قفسه یک طرفه
گوناگون
۷
۲۰
۲۴
۱۶۸
علمی و فنی
۷
۳۰-۲۵
۱۸
۱۲۶

۱۹. عرض راهرو های متقاطع:
نام فضا
راهروهای اصلی(cm)
راهروهای فرعی (cm)
حداقل
حداکثر
حداقل
حداکثر
مخزن بسته
۹۰
۱۳۵
۷۵
۱۰۵
مخزن نیمه باز
۱۲۰
۱۵۰
۹۰
۱۰۵
مخزن باز
۱۲۰
۱۵۰
۹۰
۱۲۰
مخزن باز برای مجموعه های بزرگ با طول m9 یا بیشتر
۱۳۵
۱۸۰
۹۸
۱۴۵
میزان فضاهای کتابخانه
عوامل مؤثر بر تخصیص میزان فضاهای کتابخانه عبارتند از حجم مواد ومتون و بخصوص کتابها، میزان سطح که در کتابخانه اشغال می‌کنندو میزان جمعیت کتابخانه که از طریق میزان گردش کتابها در سال تعیین می‌گردد.
فضای مورد میاز برای محاسبه زیربنای یک کتابخانه طبق فرمولی بنام VSC استاندارد IFLA به دست می‌آید.
(۱۱۰ / تعداد کتابها) + (مقدار محلهای نشستن + ۷۲/۳) + (۴۳۰ / گردش کتابها) مثلا برای جا دادن ۱۱۰ کتاب یک متر مربع در نظر گرفته می‌شود. محل نشستن یک خواننده ۷۲/۳ متراست.
ابعاد و استانداردهای پیشخوان و برگه دان : حداکثر ارتفاع قفسه‌های فهرست معمولا به اندازه ارتفاع ۶ کشو است و در هر کشو نیز در حدود ۱۰۰ کارت جای می‌گیرد. فهرست معمولا در ارتباط مستقیم با میز امانت و میز اطلاعات مرجع قرار دارند و اغلب در مجاورت آنها مجموعه‌ای از کتابهای مرجع عمومی یا موارد استفاده همگانی نیز قرار می‌گیرند. از این رو محل قرار‌گیری فهرستها معمولا فضایی باز است که در نزدیک ورودی قرار دارد و بوسیله ردیفهایی از قفسه‌های فهرستها و پیشخوان بررسی و جستجو کشوها تشکیل شده است. وسعت چنین محلی برای ۴ ردیف قفسه‌های دو طرفه در حدود ۱۲ متر مربع برآورد می‌شود.
استاندارد ابعاد قفسه ها – عمق قفسه‌ها: در اغلب کتابخانه‌ها حداقل ۹۰% کتابها دارای عرضی کمتر از ۲۳۰ میلی‌متر هستند و عملا می‌توان قفسه‌های با عمق ۲۳۰-۲۰۰ میلی‌متر را استاندارد کرد. در صورت بکارگیری قفسه‌های دو طرفه با عمق ۴۵۰ میلی‌متر حتی صرفه‌حویی بیشتری در فضا به عمل می‌آید.
چنانچه نگهداری کتابهایی با ابعاد کمی بزرگتر مورد نظر باشد عمق ۴۹۰ میلی‌متر جوابگوست. طبق یک قاعده تجربی در یک کتابخانه ۸۰% قفسه‌ها ۲۰۰ میلی‌متری، ۱۵% آنها ۲۵۰ میلی‌متری و ۵% باقیمانده ۳۰ میلی‌متر هستند.
طول قفسه‌ها: طول استاندارد سالها برابر ۱۹۴۰ میلی‌متر بوده است. زیرا که پذیرفته شده بود که چشم خواننده توانایی دربرگرفتن بیش از این اندازه در یک نگاه ندارد. مطالعات بعدی اندازه بزرگتر تا ۲۲۲۰- میلی‌متر را نیز تایید کرد.
ارتفاع قفسه‌ها: ارتفاع کتابها بر فاصله میان طبقات و در نتیجه تعداد طبقات تاثیر می‌گذارد. در اکثر کتابخانه‌ها حداقل ۹۰% کتابها را می‌توان در طبقات مرکز تا مرکز ۲۸۰ میلی‌متر جای داد. به این ترتیب ۷ طبقه و یک پاخور ۱۵۰ میلی‌متری مجموعا ارتفاع ۲۱۲۰ میلی‌متر را برای قفسه‌ها به وجود می‌آورند که بالاترین قفسه در ارتفاع ۱۸۳۰ میلی‌متری با دسترسی آسان قرار می‌گیرد. در مورد معلولین ارتفاع مناسب و دسترسی ۱۳۷۰ میلی‌متر برای زنان و ۱۵۰۰ میلی‌متر برای مردان است. پایین‌ترین طبقه در ارتفاع ۳۰۰ میلی‌متری است و چهار طبقه ۲۸۰ میلی‌متری (۳۰۰ میلی‌متری) به درون آن می‌باشد.
استاندارد میزها: میزها از جمله مهمترین وسائل فضاهای مطالعه هستند.
میزهای یک نفره: رقم قابل قبول برای این میزها ۹۰۰×۶۰۰ میلی‌متر می‌باشد. این رقم گاهی برای راحتی بیشتر خواننده تا یک متر نیز افزایش می‌یابد. اگر چه جذابیت بیشتری دارند ولی جای زیادی اشغال می‌کنند.
میزهای ۲ نفره: میزهای ۲ نفره‌ای که از هم جدا نشده‌اند ظاهرا برای خوانندگانی که روبروی هم قرار می‌گیرند جذابیت چندانی ندارند ولی در صورت قرارگیری در یک سمت ابعاد پیشنهادی ۹۰۰×۱۲۰ میلی‌متر می‌باشد.
میزهای طولانی: میزهای طولانی قابلیبت جای دادن ۴ تا ۱۲ نفر را دارند. میزهای ۴ نفره از بروز شلوغی جلوگیری کرده و در عین حال نحوه قرارگیری آنها جذاب و انعطاف‌پذیر نیز می‌باشند. عرض آنها نباید از ۱۲۰۰ میلی‌متر کمتر باشد. فضای جانبی میان خوانندگان نیز لازم است حداقل ۹۰۰ میلی‌متر باشد. بین میزهای موازی باید حداقل ۱۸۰۰ میلی‌متر فاصله پیش‌بینی شود. در عین حال نباید در انتهای این میزها محلی را برای نشستن در نظر گرفت.
نورپردازی : نورپردازی باید فضائی راحت برای مطالعه را به وجود آورد. موجب خیرگی و خستگی نشود، میزان گرما را افزایش ندهد و به جلوه ساختمان بیفزاید، جهت برآوردن موارد ذکر شده دو نوع نور وجود دارد: نور مصنوعی و نور طبیعی.
نور پروژه هم از نور طبیعی و هم از نور مصنوعی سقفی استفاده شده است.
روشنایی توصیه شده:
اتاق‌های مطالعه روزنامه و مجلات( ۲۰۰ )
میزهای مطالعه کتابخانه‌های امانی( ۴۰۰ )
میزهای مطالعه کتابخانه‌های مرجع( ۶۰۰ )
پیشخوان‌ها ۶۰۰
مخزان بسته ۱۰۰
صحافی ۶۰۰
فهرست‌بندی طبقه‌بندی و اتاق‌های مخزن ۴۰۰
آکوستیک : هیچ استاندارد مشخصی در مورد آکوستیک کتابخانه وجود ندارد اما اغلب حد تراز صداهای داخلی را ۵۰ دسیبل (dB) تعیین می‌کنند.
تهویه مطبوع : به منظور ایجاد بهترین شرایط برای نگهداری مواد و فنون فضا باید عاری از هر گونه گرد و غبار اعم از گاز، مایع و اسید باشد و دما و رطوبت تحت کنترل باشد، چنین شرایطی تنها با نصب دستگاه کامل تهویه مطبوع امکان‌پذیر است.

شیوه های نوین طراحی کتابخانه ها با توجه به محدودیتهای معلولین جسمی- حرکتی
چکیده:

بر اساس آمار و ارقام تعداد معلولین در سطح دنیا قابل توجه بوده و در این میان کشور ایران نیز از نظر آمار معلولیت قابل توجه تر می باشد، خصوصا با تجاوز کشور عراق به شهرهای مرزی، درصد زیادی از ساکنین این مناطق و نیز بسیاری از رزمندگانی که در خطوط مقدم جبهه مشارکت داشته اند، دچار ضایعات مختلف جسمی، حرکتی، ذهنی و … گشته اند و در نتیجه به جمع معلولین کشور اضافه شده است. در این راستا به نظر می رسد که در کنار تمامی امکانات و تسهیلات رفاهی که دولت برای این عزیزان در نظر گرفته است، تسهیلات رفاهی در مبلمان شهری برای این افراد کافی نبوده و در عین حال ناکارآمد نیز می باشد. در این مقاله سعی شده ضمن ارائه تعریف کلی از معلولیت و انواع آن، به ارائه مشکلات این افراددر ابعاد مختلف زندگی و فعالیت شهری پرداخته و راهکارهای عملی برای نیل به آسایش و آرامش این قشر از جامعه بررسی گردد. به همین منظور سعی شده با ارائه مثالی عملی مشکلات معلولین جسمی- حرکتی در قالب خروج از محل زندگی تا رسیدن به کتابخانه و نیز مشکلات معماری کتابخانه به عنوان یک بنای عمومی به تصویر کشیده شود.

مقدمه:

طبق آمارهای بدست آمده بیش از نیم میلیارد از جمعیت دنیا به دلیل نارساییهای ذهنی، جسمی و حسی معلول به شمار می آیند که ۸۰ درصد آنها در کشورهای در حال رشد زندگی می کنند. دبیر کل سازمان ملل متحد به مناسبت روز بین المللی سالمندان و معلولین طی بیانیه ای گفت: افراد دارای معلولیت بزرگترین گروه اقلیت جهان را تشکیل می دهند و آنان به گونه ای نا متناسب فقیر هستند و احتمال بیکار شدن آنان نیز بیشتر می باشد و در قیاس با مردم عادی مرگ و میر بیشتری نیز دارند. به گفته ایشان حقوق مردم دارای معلولیت سالها نادیده انگاشته شده است ولیکن حالا وضع رو به بهبودی است. در اینجا این سوال به ذهن می رسد که به راستی معلولیت چه فرایندی است و به چه کسی معلول گفته می شود و چه طیفی از افراد جامعه را شامل می شود. در این مقاله ضمن معرفی واژه معلولیت و انواع آن، مشکلات معماری کتابخانه ها برای این گروه معرفی و راهکارهایی عملی و ساده جهت رفع این مشکلات ارائه داده شده است.
معلولیت و انواع آن:
در واقع معلولیت پیامد محرومیتهایئ است که فرد به عنوان نتیجه اختلالات یا ناتوانیها تجربه مئ کند و انعکاس تعامل و انطباق فرد با محیط است. معلولیت، ایفائ نقش عادئ فرد را با توجه به سن، جنس و عوامل اجتماعئ و فرهنگئ وئ محدود مئ سازد و یا از آن جلوگیرئ مئ کند و معلول به کسئ اطلاق میشود که براثر ضایعه جسمئ ، ذهنئ ، یا توام (ناشئ از توارث , بیمارئ , جنگ و حادثه) اختلال قابل توجهئ به طور مستمر در سلامت و کارایئ عمومئ بدن و یا در شئون اجتماعئ و حرفه ائ او بوجود آید به طورئ که این اختلال از استقلال وئ در زمینه هائ اجتماعئ و اقتصادئ بکاهد.
معلولیت طیف وسیع و گسترده ائ دارد که به طور کلئ شامل معلولیتهائ جسمئ ، ذهنئ ، روانئ و اجتماعئ مئ باشد. معلولین جسمئ شامل : معلولین جسمئ – حرکتئ ، نابینایان ، ناشنوایان.
۱. معلول جسمئ – حرکتئ : عبارتست از هرگونه فقدان ، عدم کارایئ یا تغییر شکل تنه و اندامهائ فوقانئ و تحتانئ قابل رویت در ساختار استخوانئ و عضلانئ ، به طوریکه موجب محدودیت در انجام مهارت معمولئ روزمره فرد گردد.
۲. معلول نابینا : به فردئ اطلاق میشود که حدت بینایئ وئ با وجود برخوردارئ از امکانات چشم پزشکئ و عینک طبئ در دو چشم کمتر از ۱ دهم باشد و به عبارت دیگر تشخیص نور و شمارش انگشتان از یک مترئ میسر نباشد.
۳. معلول ناشنوا : به فردئ گفته میشود که نتواند اصوات پیرامون خود را حتئ با استفاده از (سمعک) مستقیما از محیط دریافت نماید.
مشکلات معلولین درکتابخانه و در مسیر آن:
در کشور ما نیز پس از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، معلولیت سیری فزاینده داشته است. اکثر این جانبازان افراد شجاع و سالمی بودند که برای حفظ کیان کشور به معلولیت دچار شده اند و این افراد در حال حاضر با مشکلاتی روبه رو هستند که یکی از این مشکلات موانع شهری برای فعالیت آنان می باشد. معلولین و جانبازان با محدودیتهای فیزیکی نه به خاطر معلول بودن خود بلکه به دلیل معلول بودن شهری از انجام فعالیت و خلاقیت، کار و زندگی در محیط شهری عقب می مانند. معلولین به هنگام خارج شدن از منزل در مواقع اضطراری با مشکلات عدیده ای روبه رو می شوند مانند کوچه های باریک، مشکلات و موانع موجود در شبکه دسترسی پیاده شهری، مشکلات موجود در شبکه حمل ونقل شهری، وجود پله، جوی های آب بدون در نظر گرفتن پل ارتباطی و … . نگاهی به وضعیت فوق همگی بیانگر در نظر نگرفتن حداقل حقوق شهری برای این افراد از سوی برنامه ریزان شهری می باشد در حالیکه هدف این افراد بایستی گونه ای از معماری باشد که برای کلیه افراد از جمله معلولین و افراد دارای محدودیتهای حرکتی قابل استفاده بوده و در رفت و آمدهای روزانه آنان مشکلی ایجاد ننماید. یک فرد معلول مانند دیگر افراد دارای حقوقی است و یکی از ابتدایی ترین این حقوق دسترسی آسان به اماکن شهری می باشد. البته مسئولان مشکلات اعتباری و هزینه های گزاف بازسازی اماکن شهری را عاملی برای عدم تهیه حداقل امکانات برای معلولین می دانند و یا اینکه حل تمامی مشکلات را بر عهده یک ارگان دانسته و خود را از دخالت در اینگونه امور مبری می دانند در حالیکه نیازهای افراد معلول در محیط شهری آنقدر متنوع است که باید آن را هم ردیف نیازهای افراد عادی جامعه درنظر بگیریم و در نتیجه انجام تمامی این امور از سوی یک ارگان به هیچ وجه امکان پذیر نیست. توجه به این امر نیز حائز اهمیت می باشد که صرف تصویب یک قانون برای معلولین مشکل را حل نمی کند زیراکه اجرای قانون از خود قانون مهم تر می باشد و تصویب و اجرای قانون برای این قشر از جامعه نیازمند اطلاعات صحیح و به روز در مورد افراد معلول در همه ابعاد می باشد که متأسفانه در نتیجه فقدان اطلاعات و آمار کافی و مناسب در این زمینه بسیاری از برنامه های شهری نیازهای آنان را در نظر نمی گیرد یا اینکه در نتیجه عدم الزام و بازرسی از سوی ارگانهای مسئول اجرایی مسائل مربوط به این قشر از جامعه بسیار سهل انگاشته می شود، در حالیکه این افراد نیز به عنوان انسان صاحب کرامت و عزت نفس می باشند و همین موانع معماری و شهری، یکی از بزرگترین سدهای شرکت این افراد در فعالیتهای اجتماعی می باشد. برنامه ریزان شهری موظف به بازگرداندن این قشر جدامانده از جامعه می باشند که این امر به وسیله سازگار و مناسب ساختن محیط شهری با نیازهای آنان عملی خواهد بود.
پس از شهرسازی مناسب با نیازهای معلولین، اولین قدم جهت بازگشت این عزیزان به جامعه خویش و ایفای حقوق شهروندی و کسب فرصت های اجتماعی برابر با سایر افراد، آموزش خاص آنان می باشد که در مراکز خاصی صورت می گیرد ولی در اینجا موسسات خدماتی مانند کتابخانه های عمومی می توانند با شناخت نیازهای اطلاعاتی معلولین و فراهم آوری منابع مناسب حال آنان، نقش پشتیبان و کاتالیزور را در این امر ایفا کنند. کتابخانه ها با ایجاد محیط فرهنگی مناسب و دسترس پذیر کردن منابع مورد نیاز آنان می توانند معلولین را در رسیدن به هدف خویش یاری رسانند. کتابخانه نیز می تواند روند یکپارچه سازی افراد معلول و سالم را تسهیل نموده و این افراد را که به دلیل معلولیت خود در بخش آموزش و پرورش از افراد سالم جدا شده اند، مجددا به صف افراد جامعه خویش بازگردانده و آنان را به جریان اصلی و عمومی جامعه خویش هدایت کند تا به حقوق اساسی خود در تصمیم گیریهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور دست یافته و احساس تعلق اجتماعی کنند. از طرفی کتابخانه می تواند با دورهم گرد آوردن قشر سالم و قشری با محدودیتهای فیزیکی در کنار یکدیگر، فرزندان امروز جامعه خود را که آینده سازان و برنامه ریزان آتی کشور خواهند بود به یک نگرش سالم و مناسب نسبت به تفاوت های معلولین و معلولیت رسانده و به آنان این بینش را بدهد که در عرصه های کلان کشوری و بین المللی برای این قشر از جامعه نیز جایگاهی تعریف کنند و تعامل زندگی کردن با آنان را نیز بیاموزند و به یاد داشته باشند که بایستی با هم و به کمک هم این جامعه را بسازند.
ذکر این نکته حائز اهمیت می باشد که با وجود تمام مزایایی که برای کتابخانه ها برشمردیم متأسفانه مشکل موانع شهری پس از خروج فرد معلول با محدودیتهای جسمی- حرکتی همچنان به قوت خود باقی است و جدای از این مطلب مشکل ساختمان و ساختار معماری کتابخانه ها را نیز باید به این مشکلات اضافه کنیم. در ادامه مطلب سعی می شود پس از ذکر برخی از این مشکلات تا جایی که امکان پذیر است راهکارهای مناسب نیز ارائه شود.
اولین مشکل فرد معلول با محدودیتهای جسمی- حرکتی پس از خروج از منزل کوچه های باریک به همراه جوی های آبی می باشد که معمولا در وسط کوچه ها با بافت قدیمی شهری وجود دارند و خصوصا معلولینی که با صندلی چرخدار خواهان تردد در این کوچه ها می باشند با مشکلات عدیده ای روبرو می گردند. سپس مشکلات و موانع موجود در شبکه دسترسی پیاده رو شهری پیش رو می آید و اینکه عدم وجود مسیرهای سر راست و بدون مانع با سنگفرشهای نامناسب و لغزنده و یا مسیرهای پیاده پوشیده از سنگریزه به همراه چاله هایی که گاه و بی گاه از سوی ارگانهای مختلف در سر راه این قشر سبز می شوند کار را بسی دشوارتر می سازند (تصویر۱).

گاهی نیز برخی پیمانکاران لطف کرده و از سر خیرخواهی با شیب پیاده رو ها مزاح می کنند و در نتیجه شیب تندی پدید می آید که نه تنها کمکی به حال هیچ یک از افراد جامعه ندارد بلکه گاهی خطرات زیادی را نیز به دنبال دارد به طوریکه افرادی که از صندلیهای چرخدار استفاده می کنند در مسیرهای سربالایی و سرپایینی قادر به کنترل صندلی خود نیستند. پستی و بلندی های عرض پیاده رو که موجب عدم تعادل در چرخهای صندلی های چرخدار می شود را نیز نباید از نظر دور داشت.
اگر فرد معلول شانس بیاورد و از این همه بلا جان سالم به دربرد به مشکل سیستم حمل و نقل شهری بر می خورد زیرا که هیچ تعریفی در این سیستم برای این افراد صورت نگرفته است. برای مثال در مورد تاکسی، تاکسی های ویژه که مناسب حال این افراد باشد متأسفانه در ناوگان حمل و نقل شهری موجود نمی باشد. جدای از این عدم وجود شیب مناسب بین پیاده رو و خیابان جهت سوار شدن آنان به تاکسی ها خود مشکل دیگری است و یا وجود جوی های آب و فاضلاب در سطح خیابان بدون داشتن پل ارتباطی، یا میله های جوی های آب با فاصله زیاد که باعث گیرکردن چرخ صندلیها در آن می شود مشکل دیگری است. در مورد اتوبوس ها هم از طراحی ایستگاه اتوبوس گرفته تا خود اتوبوس هیچ تعریف و فکری در مورد این افراد نشده است. مترو نیز به عنوان پدیده قرن خود به تنهایی برای این عزیزان سرتا مشکل است. وجود پله های متعدد و عدم تعبیه آسانسور، وجود فاصله زیاد بین ایستگاه با مترو، عدم تخصیص واگنی خاص به این افراد با توجه به هجوم جمعیتی که در واگنهای مترو شاهد آن هستیم و … همگی قابل ذکر است.
حال اگر فرض کنیم که این فرد با وجود تمامی مشکلات به جلوی محوطه کتابخانه برسد باز هم موانعی بر سر را ه است. از همان ابتدا اگر با تاکسی یا وسیله نقلیه شخصی آمده باشد به مشکل توقفگاه اتومبیل یعنی محل پیاده شدن سرنشینان از وسیله نقلیه و ورود آنان به مسیر پیاده رو مواجه خواهد شد. سپس با کفپوش هایی که در زیر پا جا به جا می شوند و یا کفپوش لغزنده و یا کف پوش خاکی با دست اندازهای مختلف آشنا خواهد شد. حال برای ورود به کتابخانه، گاهی اوقات حضور سطح شیبدار به فراموشی سپرده می شود و یا اگر هم باشد به دلیل شیب تند، عرض کم و اینکه در کنار آن میله با قطر مناسب وجود ندارد به طور عملی غیر قابل استفاده می شود. سپس درهای ورودی به دلیل عرض کم مانع ورود فرد با صندلی چرخدار می گردد. در بخش خدمات رسانی نیز به دلیل ارتفاع زیاد میز امانت برای برقراری ارتباط و سوال از کتابدار درمانده می گردند. اگر کتابخانه با سیستم قفسه باز باشد به دلیل اینکه عرض مناسب جهت رفت و آمد با صندلی چرخدار در نظر گرفته نشده است، امکان گشت و گذار در بین قفسه ها برای انتخاب کتاب از بین می رود. اگر کتابخانه قفسه بسته باشد و اگر سیستم دستی برگه دان هم رایج باشد، ارتفاع نامناسب برگه دانها نیز خود مشکلی می شود. همچنین وجود راهرو هایی با عرض کم و غیر استاندارد برای حرکت روان و آسان فرد معلول با صندلی چرخدار آسایش خاطر را از این عزیزان سلب می نماید. در قرائت خانه نیز چیدمان مبلمان بدون در نظر گرفتن محدودیت حرکتی این افراد با صندلی چرخدار می باشد. معمولا ارتباط های عمودی در اماکن و ساختمانها به وسیله پله صورت می گیرد. پله ها برای عبور معلولین با صندلی چرخدار مناسب نمی باشند، در نتیجه بایستی یا از آسانسور استفاده کرد و یا اینکه از سطوح شیبدار مناسب دارای عرض، طول و شیب به همراه نرده های کمکی که قطر مناسبی هم داشته باشند، استفاده کرد البته طول این سطوح شیبدار نیز نباید زیاد باشد. عدم تعبیه سرویس بهداشتی مخصوص افراد معلول و نیز تلفنهای عمومی و آبسرد کن های قابل دسترس برای این عزیزان را نیز باید به سایر مشکلات اضافه کنیم.
هنر معماری امروز که چکیده ای از اندیشه انسانها است، می تواند گامی بزرگ در راه توانبخشی، آسایش و استقلال معلولین به شمار رود. زمانی یک بنا کامل محسوب می شود که آسایش تمامی افراد جامعه چه سالم و چه معلول را فراهم نماید. با کمال تأسف باید بگوییم که ما از این فلسفه بسیار دور هستیم ولی برای جبران هیچ وقت دیر نیست. بلی بایستی زمان بسیار زیادی صرف کنیم و هزینه ای چندین برابر ساخت اولیه شهرهایمان به کار بریم تا به اصول استاندارد و آرمانی مبلمان شهری دست پیدا کنیم.

راهکارها:
کوچه ها:
عرض لازم برای حرکت مستقیم صندلی چرخدار معمولی که توسط شخص دیگری به جز فرد معلول هدایت می شود، ۸۰ سانتیمتر و برای صندلی چرخدار بزرگ ۸۵ سانتیمتر پیشنهاد شده است ولی این عرض برای صندلی چرخداری که توسط شخص معلول هدایت می گردد حداقل ۹۰ سانتیمتر است. با اینکه از نظر تئوری عرض ۹۰ سانتیمتری برای حرکت مستقیم تمام صندلیهای چرخدار کافی است ولی به دلیل سهولت حرکت، عرض گذرگاه صندلی چرخدار نباید کمتر از ۱۲۰ سانتیمتر باشد وبرای عبور دو صندلی چرخدار در کنار یکدیگر، که هر دو به وسیله شخص معلول هدایت می شود، ۱۸۰ سانتیمتر پیشنهاد می گردد. برای گردش ۹۰ درجه ای صندلیهای چرخدار معمولی، سطحی حدود ۱۴۰×۱۴۰ سانتیمتر کافی است. این گردش برای صندلیهای چرخدار بزرگ سطحی در حدود ۱۶۰×۱۶۰ سانتیمتر مورد نیاز است. برای گردش ۱۸۰ درجه ای صندلیهای چرخدار، حداقل سطح لازم ۱۸۰×۱۴۰ سانتیمتر است. برای گردش ۳۶۰ درجه ای به محیطی در حدود ۱۵۰ سانتیمتر و برای صندلیهای چرخدار بزرگ ۱۷۰ سانتیمتر نیاز می باشد. استانداردهای ذکر شده در راهرو اماکن و ساختمانهای عمومی نیز قابل استفاده می باشد.
پیاده رو:
در مورد سطح پیاده رو ها نیز بایستی از سطوح با لغزندگی به طور جدی خودداری کرد زیرا که لغزندگی آنها در فصل زمستان دو چندان شده و خطرات بسیاری به همراه خواهد داشت. باید از کف های خاکی یا پوشیده از سنگریزه نیز اجتناب کرد زیرا که در کف های پوشیده از سنگریزه یا گراول، صندلی چرخدار پس از مدتی کوتاه به دلیل متراکم شدن سنگریزه ها در اطراف چرخها از حرکت می ایستند. کف پوش هایی نیز که در زیز پا جا به جا می شوند و یا اینکه ناهمواری دارند نیز مناسب نمی باشند. در نتیجه پوشاندن کف پیاده رو با مصالح سخت و غیر لغزنده مانند آسفالت و بتن مناسب می باشد.

شیب مسیر:
شیب زیاد طولی باعث می شود که هر حرکت صندلی چرخدار به سمت بالای شیب، آن را به سمت پایین براندر. در حرکت به سمت پایین نیز شیب موجب می شود که فرد معلول کنترلی بر روی صندلی خود نداشته باشد و حادثه آفرین شود.

شیب زیاد عرضی نیز موجب عدم تعادل در چرخهای صندلی چرخدار گشته و اختلاف ارتفاع در چرخهای دو طرف صندلی، لغزش و سقوط فرد معلول را به دنبال خواهد داشت. شیب مناسب طولی ۵% و شیب مناسب عرضی حداکثر۲% می باشد که باید در ساخت معابر دقت کرد. شیب مناسب جهت پیوستگی پیاده رو و خیابان بایستی حداقل ۵% و حداکثر۸% باشد (

توقفگاه اتومبیل:
فضای پارکینگ کتابخانه باید به گونه ای طراحی شود که افراد معلول بر روی صندلی چرخدار بتوانند بدون هیچ گونه زحمت و خطری برای خود و دیگران به اتومبیل خود وارد و خارج شوند. در ضمن محل توقف اتومبیل نیز به شیبی در حدود ۸% نیازمند است (

سطح شیبدار:
سطوح شیبداری که بتواند پاسخگوی نیاز معلولین باشد، بایستی دارای عرض، طول، شیب و نرده های کمکی مناسب باشد و نیز سطح آنان از موانع عاری باشد. در صورتیکه سطح شیبدار طولانی باشد باید از پاگرد استراحتی استفاده کرد. معلولین روی صندلی چرخدار برای عبور و مرور بر روی سطح شیبدار از میله های دستگرد تعبیه شده در دو طرف سطح شیبدار کمک می گیرند. میله دستگرد نباید در ارتفاعی قرار گیرد که کارآیی خود را برای معلولین از دست بدهد. ارتفاع مناسب میله دستگرد از کف شیبدار برای معلولین روی صندلی چرخدار ۷۵ سانتیمتر مناسب می باشد. میله دستگرد نباید خیلی قطور باشد زیرا که در دست فرد معلول جای نگرفته و نه تنها کمکی به او نمی کند، بلکه خطر آفرین نیز می تواند باشد. حداکثر قطر میله باید ۵/۳ سانتیمتر باشد. حضور این میله ها با استاندارهای گفته شده، در طراحی سطوح شیبدار الزامی است. استاندارد شیب ورودی نیز همانند شیب مسیرها می باشد. در ضمن جنس کف مسیر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

آسانسورها و بالابرهای مکانیکی:
آسانسورها تنها وسیله مناسب جهت جابه جایی معلولین به صورت عمودی و دسترسی آنان به سایر طبقات می باشند. آسانسورها باید گنجایش یک صندلی چرخدار با یک نفر همراه را داشته باشند، حداقل فضای داخل آسانسور۱۱۰×۱۴۰ سانتیمتر می باشد(تصویر۷). عرض ورودی آسانسور باید با عرض صندلی چرخدار تناسب داشته باشد که عرض ۸۰ سانتیمتر مناسب می باشد. در فضای ورود به داخل آسانسور نباید فاصله زیادی بین فضای بیرونی و درونی آسانسور وجود داشته باشد. همچنین آسانسور بایستی به گونه ای طراحی گردد که بالاتر از کف راهرو توقف ننماید، سرعت باز و بسته شدن درب آسانسور با توجه به کند بودن حرکت معلولین بر روی صندلی چرخدار باید مورد توجه قرار گیرد. نیز باید در مورد محل قرار گرفتن دگمه های آسانسور محدودیت این افراد را مد نظر داشت. ارتفاع دگمه های کنترل نباید بیش از ۱۴۰ سانتیمتر باشد.

با قرار دادن بالا بر مکانیکی در جوار یک یا دو پله که در ورودی ساختمان قرار دارند، می توان مشکل معلولین روی صندلی چرخدار را حل نمود. بالابرها به طور کلی به دو دسته بالابرهای عمودی و بالابرهای پله ای تقسیم می گردند(تصویر۸). البته استفاده از بالابرها در منازل بیش از مکان های عمومی توصیه می گردد و شاید این بالابرها در ساختمان های عمومی کاربرد مطلوب مورد نظر ما را برآورده نسازند
درب ورودی:
موانع موجود بر سر راه ورود معلولین جسمی به ساختمانهای عمومی نباید صرفا با تخصیص ورودی فرعی به آنان حل شود، بلکه باید با مناسب سازی یکی از ورودیهای اصلی برای معلولین، رفع گردد. در برخی از ساختمانها کم بودن عرض درب ورودی و یا وجود درب دیگری پس از درب ورودی اصلی آن هم با فاصله نامناسب و کم، موجبات مشکل را برای این افراد فراهم می سازد. در صورت ممکن نباید از آستانه در محل های ورودی استفاده کرد ولی در صورت نیاز آستانه قابل عبور برای صندلی چرخدار حداکثر ۵/۲ سانتیمتر می باشد. ورودیهایی که به صورت درب یک لنگه و دارای فضای ورودی هستند باید حداقل ۱۲۰ سانتیمتر و حداکثر ۱۵۰ سانتیمتر عرض داشته باشند. در ضمن ورودیهایی که به صورت درب دولنگه و نیز دارای فضای ورودی هستند باید حداقل ۱۲۰ و حداکثر ۱۶۰ سانتیمتر عرض داشته باشند(تصویر۹). ورودی ساختمان باید در ارتباط بلاواسطه با آسانسور طبقات باشد و فاصله بین ورودی و آسانسور باید بدون مانع باشد.

پنجره ها:
به دلیل در نظر نگرفتن دید افراد با معلولیت جسمی- حرکتی که بر روی صندلی چرخدار قرار دارند، نحوه جایگیری پنجره ها و وسعت و ارتفاع آنها به گونه ای است که این افراد هیچگونه دیدی نسبت به بیرون ساختمان ندارند و چنین طراحی موجب تأثیرات سوء بر روح و روان آنان می گذارد. ارتفاع دید معلولین در حدود ۱۳۰ سانتیمتر می باشد، در نتیجه پنجره هایی با ارتفاعی بیش از این کارآیی لازم برای آنان را ندارد. حداکثر ارتفاع پنجره از کف ۶۰ سانتیمتر می باشد. نیز دستگیره پنجره ها باید در ارتفاع مناسب تعبیه گردند تا دسترسی به آنها جهت کنترل هوا در دسترس معلولین باشد. حداکثر ارتفاع دستگیره پنجره از کف بایستی ۱۲۰ سانتیمتر باشد و نصب دستگیره های بلندی که به صورت اهرمی باز شوی پنجره را تغییر می دهند، می تواند برای معلولین مناسب باشد.
کف پوش کتابخانه:
به هیچ عنوان نباید از کفپوشهایی که دارای پرز بلند هستند در محیط کتابخانه استفاده کرد. کف کتابخانه نباید ناهموار، لغزنده و همراه با مانع باشد.
میز امانت، مخزن و قرائت خانه:
برای طراحی درست کتابخانه از نظر میز و صندلی و قفسه کتابخانه ها و … باید ابعاد بدن انسان استفاده کننده در تطابق با وسایل مورد نظر مشخص شود. زمانی که هدف، دورهم آوردن افراد سالم و معلول در کنار یکدیگر باشد، باید ابعاد فرد معلول مبنای طراحی وسایل قرار گیرد(تصویر۱۰). تطبیق وسایل با اندازه های بدن فرد مسئله ای حیاتی است. زیرا عدم دسترسی به این نوع وسایل در محیط کتابخانه در روحیه فرد معلول تأثیر منفی به جای خواهد گذاشت. برای مثال اگر میز و صندلیها در محیط قرائت خانه خیلی به هم نزدیک چیده شوند، فرد معلول بر روی صندلی چرخدارامکان عبور از میان آنها را نخواهد داشت، نیز اگر ابعاد و ارتفاع میز و صندلیها با فرد معلول بر روی صندلی چرخدار هماهنگ نباشد، فرد معلول احساس درماندگی خواهد کرد و به مرور از حضور در کتابخانه منصرف خواهد شد.

برای طراحی این وسایل دانستن محدودیتهای دسترسی فرد معلول بر روی صندلی چرخدار حائز اهمیت می باشد که در ذیل به برخی از این موارد اشاره می شود.
۱- ارتفاع نشستن بر روی صندلی چرخدار= ۷۸/. X قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۲- ارتفاع دید در حالت نشسته= ۷/. X قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۳- ارتفاع آزنج از کف در حالت نشسته= ۶۵/. X قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۴- عرض اشغال شده به وسیله دستهای باز شده از هم= ۲./۱ x قد فرد ایستاده
۵- طول دسترسی راحت دست به جلو دراز شده = ۳۹/. x قد فرد ایستاده
۶- طول حداکثر دسترسی دست به جلو دراز شده= ۵/. x قد فرد ایستاده
۷- ارتفاع دست از در زمان دسترسی راحت به پایین= ۱۵/. X قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۸- ارتفاع حداکثر دسترسی دست به سمت پایین= ۶% x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۹- ارتفاع دسترسی راحت دست به حالت مورب به سمت بالا از کف= ۸۲/. x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۱۰- ارتفاع دسترسی متوسط دست به حالت مورب به سمت بالا از کف= ۹۴/. x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۱۱- ارتفاع حداکثر دسترسی دست به بالا از کف= ۲./۱ x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۱۲- پهنای شانه= ۲۵/. x قد فرد ایستاده
۱۳- پهنای باسن= ۲۵/. x قد فرد ایستاده
۱۴- ارتفاع صندلی= ۲۵/. x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۱۵- ارتفاع ران در حالت نشسته از کف= ۳۸/. x قد فرد ایستاده + ۴/۶ ارتفاع جاپایی صندلی از کف
۱۶- فاصله بین بالای میز و بالای ران= ۶% x قد فرد ایستاده

خدمات اداری و رفاهی در طراحی کتابخانه :
استفاده از دستگاه کپی، باجه تلفن و بوفه که جزء خدمات رفاهی برای تمام مراجعه کنندگان در کتابخانه محسوب می شود باید برای این افراد نیز قابل استفاده باشد که تنها از طریق در نظر گرفتن ارتفاع مناسب و نیز محدودیتهای حرکتی آنان مقدور می باشد.
آبسرد و آبگرم کن:
دگمه کنترل آبسرد و آبگرم کن باید در محدوده دسترسی فرد معلول بر روی صندلی چرخدار باشد. آبسرد کن هایی که دگمه کنترل آنها به نوعی است که نیاز به نیرو و فشار زیادی برای استفاده دارند، برای معلولین قابل استفاده نمی باشد. بهتر است آبسرد کن ها دارای کنترل با دست یا کنترل با دست و پا باشند. ارتفاع متوسط ۹۱ سانتیمتر جهت استفاده عموم از جمله معلولین جسمی- حرکتی مناسب می باشد. آبسرد کن هایی از نوع دیواری بهترین نوع از نظر دسترسی می باشد.
سرویس های بهداشتی:
سرویس های بهداشتی به خصوص مستراح باید به نحوی طراحی گردند که برای معلولین جسمی- حرکتی نیز قابل استفاده باشد. توجه به عرض ورودی مستراح در ابعاد ۵/۷۷ سانتیمتر ضروری می باشد. اگر طراحی به نوعی باشد که در مستراح به داخل فضا باز شود، فرد معلول برای بستن در، مجبور به دور زدن یا برگشتن به سمت عقب می باشد که در اکثر مواقع کوچک بودن فضای داخلی باعث ایجاد مشکل برای آنان می شود که در نتیجه باید در فضاهای بهداشتی مخصوص معلولین به بیرون باز شود(تصویر۱۱). محدودیت فضا قرار گرفتن فرد معلول بر روی صندلی چرخدار را در کنار کاسه مستراح غیر ممکن می سازد. حداقل اندازه فضای بهداشتی ۱۵۰x 170 سانتیمتر باید باشد. کم بودن ارتفاع کاسه مستراح از کف به گونه ای که ارتفاع مستراح کمتر از نشیمنگاه صندلی چرخدار باشد، برای فرد معلول محدودیت ایجاد می نماید، که می توان ارتفاع مناسب کاسه مستراح از کف را ۴۵ سانتیمتر در نظر گرفت. همچنین باید در مستراح مخصوص افراد روی صندلی چرخدار از میله های حمایت کننده عمودی و افقی بهره جست. میله های حمایت کننده افقی باید به موازات مستراح نصب گردد و حداقل ۲۰ سانتیمتر و حداکثر ۳۰ سانتیمتر از مستراح جلوتر باشد. میله های عمودی نیز باید با فاصله ۳۰ سانتیمتر از جلو کاسه و ۴۰ سانتیمتر بالاتر از نشیمنگاه مستراح بر روی دیوار مجاور نصب گردند. قطر میله ها نباید کمتر از ۳ سانتیمتر و بیشتراز ۵/۴ سانتیمتر باشد.

معلول بر روی صندلی چرخدار باید بتواند برای استفاده از دستشویی تا حد امکان به کاسه آن نزدیک شود. حداقل عمق بدون مانع در زیر دستشویی ۴۵ سانتیمتر می باشد. ارتفاع مناسب دستشویی برای معلولین ۷۵ الی ۸۰ سانتیمتر می باشد. توجه به ارتفاع مناسب محل قرارگیری حوله و صابون در ارتفاع ۸۰ سانتیمتر حائز اهمیت می باشد.

نتیجه گیری طراحی کتابخانه :
همانطور که مشاهده شد بیشتر از این نیز می توان شرح و توضیح داد. در مورد مشکلات معلولین به عنوان بزرگترین اقلیت در جامعه می توان مطالب بسیار و راهکارهای مختلفی جهت رفع آن پیشنهاد کرد. لذا جا دارد که مسئولین امر برای این افراد که فرزندان همین مرزو بوم هستند قوانینی را وضع نموده و عملی نمایند و ازهمه مهمتر در اجرای طرحهای عمرانی هیچ پایان کاری را که قوانین وضع شده در بالا را مخدوش می کند، تأیید ننمایند تا این موضوع در بطن جامعه نهادینه شود و جهت تحقق این امر بسیار مهم، هیچ ارگان یا موسسه ای نباید استثناء قرار گیرد. مشکل همانطور که مشاهده می شود علم در اجرا و یا بودجه مالی نمی باشد بلکه مشکل در نهادینه نبودن این امر می باشد.
منابع و مآخذ طراحی کتابخانه :
۱. ایروانی، م.ر. ” بررسی مشکلات معلولین در رابطه با رفت و آمد در سطح شهر و موسسات و ساختمان های اداری”. جامعه شناسی، ۲۱ اسفند ۱۳۸۴.
۲. جانسون. طراحی گذرگاههای مناسب برای معلولین جسمی.مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ۱۳۶۶.
۳. حلم سرشت، پریوش؛ دل پیشه، اسماعیل. توانبخشی و بهداشت معلولین. تهران: انتشارات چهر، ۱۳۷۱.
۴. عازم، پرویز. ساختمان و تجهیزات کتابخانه. تهران: دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه های عمومی کشور، ۱۳۷۶.
۵. قائم، گیسو. ساختمانهای عمومی و معلولین. مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ۱۳۶۹.
.۶. قائم، گیسو. مسکن و معلولین. مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ۱۳۷۱.
۷ . کردی، مریم. “جامعه ای برای همه: بررسی موانع معماری موجود در محیط زیست و اجتماعی معلولان جسمی- حرکتی در ایران”( پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه صنعتی چالمرز، سوئد، ۱۳۷۲).
۸. مرادی، ع. خدمات شهری و معماری برای معلولین. سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران. بخش مهندسی پزشکی، ۱۳۶۱.
۹. مرادی، نورالله. مرجع شناسی: شناخت خدمات و کتاب های مرجع. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۲.
۱۰ . نمونه هایی مستند از مناسب سازی محیط شهری برای معلولین. مترجم: رسول میرهادی. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و شهرسازی، ۱۳۶۸.