معماری برج آزادی تلفیقی از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی است. این بنای سه طبقه دارای چهار آسانسور و دو راه پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و… قرار دارد. طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است. گفته می‌شود در ساخت برج آزادی چهل و شش هزار قطعه سنگ بریده و پرداخت شده به کار رفته‌است.
حسین امانت می‌گوید: «این بنا به گذشته‌های درخشان تاریخ ایران نظر دارد؛ به دورانی که ایران در ادبیات، هنر، معماری، صنایع دستی، علوم مختلف و خیلی چیزهای دیگر سرآمد بود. من می‌خواستم جمع بندی خودم از اینها را در آزادی ارائه کنم تا اگر کسی از خارج می‌آید یا حتی مردم ایران بدانند که این اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط می‌شود.»
«در این بنا، قوس اصلی وسط برج، نمادی از طاق کسری مربوط به دوره پیش از اسلام (دوره ساسانی) است و قوس بالایی که یک قوس شکسته‌است از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ایران حرف می‌زند. رسمی سازیهایی که بین این دو قوس را پر می‌کند، خیلی ایرانی است و من آن را از گنبد مساجد ایران الهام گرفته‌ام. اساسا تکنیک گنبد سازی در ایران خیلی جالب است و شما در هر مسجدی که می‌روید، یک چیز تازه‌ای می‌بینید. در این گنبدها که نشانه نبوغ ایرانی است، معماران قدیم از قاعده مربع بنا وارد دایره گنبد شده‌اند و این کار را با کمک رسمی بندی‌ها و مقرنس کاری‌های بسیار زیبا انجام داده‌اند. در برج آزادی هم همین کار انجام شده. هندسه بنا یک هندسه مربع مستطیل است که از روی چهار پایه خود می‌چرخد و ۱۶ ضلعی می‌شود و بالاخره به صورت یک گنبد شکل می‌گیرد. البته شما این گنبد را از بیرون نمی‌بینید، اما از داخل برج قابل مشاهده‌است.»
«دو طبقه داخل برج، یکی بالای قوس طاق اصلی و دیگری زیر گنبد است که با آسانسور به آن می‌رسید. این طبقه که به عنوان نمایشگاه طراحی شده با گنبدی از بتن سفید پوشیده شده. این گنبد مقرنس ایرانی را به نوع تازه‌ای اجرا می‌کند و ارتفاع آن از بام آزادی بیرون می‌زند و از بام دیده می‌شود که با کاشیهای فیروزه‌ای معرق ایرانی پوشیده شده‌است. مصرف بتن سفید در این قسمت و در سالن پذیرایی آن، در آن زمان یک کار جدیدی در ایران بود.»
«این بنا سنگ‌هایی دارد که در قسمت پایین برج ۳٫۲ متر طول و ۱٫۶ متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشان است» «این سنگ‌ها با بتن و آهن ضد زنگ به هم چسبیده‌اند و پشت آنها یک سطح خشن است که روی آن نلغزند. ولی هر سنگی کنار سنگ دیگر با یک ماده قابل انعطاف بندکشی شده‌است. چیزی شبیه به لاستیک که قابل انعطاف است.
تاريخچه برج آزادی
در ۱۳۴۵ طرح يک نماد معرف ايران بين معماران ايرانی به مسابقه گذاشته شد و در نهايت طرح مهندس حسين امانت، بيست و شش ساله و فارغ التحصيل دانشگاه تهران برنده و برای ساخت انتخاب شد.
عمليات بنا در يازدهم آبان ۱۳۴۸ آغاز شد و پس از بيست و هشت ماه کار، در بيست و چهارم دی ماه ۱۳۵۰ با نام برج شهياد به بهره برداری رسيد.
ميدان بزرگ و بيضی شکل آزادی با اقطار ۵۰۰ و ۴۵۰ متر و وسعت ۵۰۰۰۰ متر مربع در تقاطع مهمترين معبر و مدخل غربی شهر تهران قرار گرفته است .
فضای سبز آن پوشيده از بهترين گونه های گياهی ، توسط ۴ تپه سرسبز و باغ گونه وسعت يافته است . پيش بينی آبنمايی ممتد و پلکانی در داخل و اطراف ميدان و پيش بينی حوضی بزرگ در ضلع غربی برج و درختکاری در بلندی های اطراف همگی با الهام از باغ سازی ايرانی و نقش آب و آب نما در آن طراحی شده است . چمن کاری ميدان آزادی و راه های اطراف آن، در نگاه از بالا شبيه سقف درونی مسجد شيخ لطف الله اصفهان است و طرح حوض های ميدان هم برگرفته از حوض های باغ فين کاشان است.
سطح ميدان توسط گذرگاهی زيرزمينی که در ضلع شرقی برج پيش بينی شده است به معابر اطراف راه می يابد . اين فضا با الهام از معماری سنتی و با توجه به شکستگی های ديواره و سقف ، هندسه و طاق بازارهای ايرانی را تداعی می نمايد .
در نمای اين برج حدود ۲۵۰۰۰ قطعه سنگ با نزديک به ۱۵۰۰۰ شکل متفاوت با سطوح پيچيده و قوس دار به کار رفته ، سنگ ها به کمک الگوهای مخصوص از قطعاتی بزرگ که گاهی طول آنها به ۶ متر می رسيد ، تراشيده شده و تا ۴۰ سانتی متر ضخامت دارند و از آنها به عنوان قالب داعمی بتن استفاده شده است .
استخوان بندی اصلی از بتن مسلح است و سنگ های سفيد معدن جوشقان اصفهان آن را می پوشاند . کارهی اصلی سنگ از استخراج تا نصب به عهده سنگ کاران با ذوق کشورمان بوده است .
درب های ورودی اصلی از انواع سنگ گرانيت همدان « سنگ خارا » ساخته شده و حدود هفت تن وزن دارد ، و همچنين سنگ های کف و آب نماها و … از کردستان استخراج شده که نشان دهنده غنای معادن ايران می باشد .
پايه های اصلی بنا مستطيل پايه به ابعاد ۴۲× ۶۲ متر استوار شده اند و با هندسه ای بديع به ترتيبی پيچ می خورند که استواری قوس طاق اصلی را در محور اصلی بر پايه ها ممکن می سازند .
نمای ضلع شرقی و غربی طاق بزرگی است با الهام از طاق کسری و منحنی قوس طاق های ساسانی که معماری ايران باستان را تداعی می کند .
بر فراز قوس ساسانی ، قوس شکسته محراب گونه ای که سطح آن با طرح « پر طاووسی و کاشی کاری معرق » شکل گرفته تعبيه شده که با هندسه مخصوص ، به طاق باستانی منتهی می گردد ، که اين طرح و نمای ضلع شمالی و جنوبی ياد آور معماری دوران اسلامی نيز می باشد .
پيشانی بنا معرف برج های قديم ايران با سر برجی های دوران سلجوقی و غزنوی و برج و باروهای بناهای ايرانی است ، و در چهار سوی نمای برج شيارهای آبی معرق که به طرز عمودی قرار گرفته ، کشيدگی قامت و زيبايی آن را دو چندان نموده است .
برج دارای سه طبقه است ؛ طبقه اول در ارتفاع ۲۳ متر و طبقه دوم در ۳۳ متر واقع شده که چگونگی معماری داخل برج ، فضا سازی و طرح هایی زيبا از ديواره ها و سقف با سبک های معماری سنتی و مدرن را به تماشا می گذارند و در مواقعی از فضای طبقات به عنوان نمايشگاه استفاده می گردد .
در طبقه سوم که به بام برج منتهی می گردد ، شيار و دريچه هايی با طرح لانه زنبوری برای نظاره بازديد کنندگان از دورنمای شهر تهران پيش بينی گرديده . وجود گنبدی با کاشی کاری معرق که خود معرف ذوق و هنر کاشی کاران ايرانی نيز است ، از ديگر ويژگی های آن می باشد .
اين بنای سه طبقه چهار آسانسور و دو راه پله و ۲۸۶ پلکان دارد. در محوطه زيرين آزادی چندين سالن نمايش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و … قرار دارد.
ارتفاع از سطح ميدان ۴۵ متر ، طول بنا ۶۳ متر ، عرض بنا ۴۲ متر و ارتفاع قوس اصلی ۲۱ متر می باشد .
در قسمت تشريفات اين بنا ، نگارگری نقوش تاريخی به صورت برجسته بر روی ديواره های آن صورت گرفته است که اين نوع تصوير نگاری با بتن سفيد در اين سالن و در ديواره های طبقه دوم برج برای اولين بار در کشور اجرا شد .
بعضی از ديواره های بتنی بنا بصورت نمادين با کلنگ خراشيده شده بودند ( معماران عزيز خوب می دانند که خراشيدن سطح بتن برای اينکه سطح تماس بتن با چيزی که قرار است بر روی آن نصب شود ، افزايش يابد ، روشی معمول است .)
در آخر بايد بگويم که در حال حاضر اين بنای ارزشمند در وضعيت اسف ناکی قرار دارد . هم اکنون مدت هاست که در اين مجموعه به روی بازديد کنندگان بسته است و موزه آن خالی از گنجينه گشته است . و حتی به گزارش bbc به نقل قول از مسئولان سازمان ميراث فرهنگی کشور بنای اين برج نياز به تعمير و مرمت جدی دارد و گفته اند آبياری مستمر محوطه چمن ميدان آزادی و پوسيدگی های لوله های آب سبب نشت آب به طبقه زيرين و پايه های برج شده و بقای برج را با خطر مواجه کرده است؛ به علاوه به نظر متخصصان، سنگ های روبنا نيز بايد تعويض شود .
اين امر که ما اين گونه با ميراثی که در اختيار داريم برخورد می کنيم مايه بسی تاسف و تاثر است . اميدوارم که هر چه زودتر کسی به داد اين برج که قرار بوده سنبلی از ايران باشد و بعد از انقلاب به نماد آزادی تبديل گشته است ، برسد……( آرزو بر جوانان عيب نيست.
