مسجد اموی دمشق

مسجد اموی یکی از مسجدهای شهر دمشق است.

این مسجد از شاهکارهای درخشان تمدن و فرهنگ اسلامی است که قدمت و سابقه آن به دوران هزار و چهارصد ساله اسلامی محدود نمی‌شود بلکه بنیانی چهار هزار ساله دارد.

مکان این مسجد در چهار هزار سال پیش نیایشگاه آتش پرستان بوده و خدای آنان یعنی آذر مورد پرستش قرار می‌‌گرفته است.

پس از یونانی ها، رومیان با حضور و سلطه بر این سرزمین، این معبد را توسعه داده و آن را به محل عبادت خدای خویش ژوپیتر تغییر دادند. باگسترش مسیحیت در جهان و بویژه در شام، بخش کوچکی از نیایشگاه ژوپیتر به کنیسه تبدیل گشت که به نام قدیس یوحنا یا ماری یوحنا خوانده می‌‌شد. سرانجام در سال هفده هجری با فتح دمشق به وسیله مسلمانان، این آتشکده و بتکده به مسجد و محل عبادت خدای یگانه تبدیل گشت که البته نیمی از آن بر اساس مصالحی که صورت پذیرفته بود همچنان بصورت کلیسا باقی ماند. مساحت اولیه آن بر اساس آنچه ابن جبیر نقل کرده است از شرق به غرب یعنی در طول دویست گام (حدود ۱۵۰ متر) و از سمت جنوب به شمال یعنی در عرض ۱۳۵ گام (حدود ۱۰۰ متر) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع می‌‌رسیده است.

هنگامی که دمشق به وسیله سپاه مسلمانان گشوده شد، کلیساهای فراوانی در این شهر بود که بعضی از آنها برپایه پیمان آشتی در مقابل نیمی از کلیسای اصلی شهر در دست مسیحیان ماند و مسلمانان نیمه مذکور را تبدیل به مسجد کرده و در آن به نماز می‌‌پرداختند که بعدها جامع اموی بجای آن ساخته شد. مسیحیان که نسبت به دین جدید با بی اعتنایی می‌‌نگریستند با ایجاد سر و صدای عمدی در مراسم خود از جمله صدای مهیب ناقوس به هنگام برگزاری نماز جماعت، خواندن سرودها با صدای بلند، نسبت به عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم می‌‌کردند.

وقتی معاویه بن ابی سفیان در شام ولایت و حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کنیسه به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند؛ پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند؛ تا اینکه ولید بن عبدالملک که مردی شجاع و جسور بود مال فراوانی به مسیحیان داد و حتی گفت اگر نپذیرفتند، کنیسه باب توما را که با زور و این قسمت را با صلح گرفتیم، به جای آن تخریب خواهم کرد.(آن کلیسا بزرگ‌تر از کلیسای داخل شهر یعنی مکان مسجد اموی بود) لذا مسیحیان راضی شدند که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود. مسجد جامع اموی یکی معجزات هنر معماری اسلامی و رومی است زیرا در ساخت آن از مهندسان رومی نیز کمک گرفته شد. ولید در ابتدا طرح بنای آن را به روم فرستاد و دوازده هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمین را برای ساخت آن به دمشق دعوت کرد. عملیات بنای آن از سال ۸۶ آغاز شد. و بهترین زینت‌ها و سنگهای مرمر برای تزئین آن بکار رفته است.

بر فراز شبستان، مسجد گنبدی به نام نسر یا عقاب ساخت و ستونهایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوششهای حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر قندیلهای طلا و نقره، و معرقهای زیبا و زنجیرهای طلا آراست.

بنای مسجد در دوران ولید بن عبدالملک هفت سال طول کشید ولی نیمه تمام ماند و بقیه قسمت‌های آن را سلیمان بن عبدالملک تمام کرد. در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه‌هایی در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش سوزی، بسیاری از قسمت‌های آن در آتش سوخته است که به شرح آن می‌‌پردازیم.

اکنون جامع اموی پس از مختصر تعمیراتی که در اواخر حکمرانی ممالیک یعنی تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقیمانده است. صحن حیاط به کلی از سنگهای دوران ممالیک بوده و دیواره‌ها نیز از سنگ‌های بسیار بزرگ است. نیمی از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی از کلیسا و معبد باقیمانده از دوران قبل از اسلام است و نیمه فوقانی دیواره‌ها در دوره ولید و دوره‌های بعد اضافه شده است که تفاوت سنگ‌های آن مشخص است. ولید دیواره‌ها را مسقف نموده و دیواره‌های شرقی و شمالی و غربی را با ستونهای سنگی بصورت کنگره‌ای بر زیر سقف‌های مذبور قرار داده است. در دوره ممالیک سقف دیوارهای غربی با نقاشیهایی به رنگ طلائی که به آن فسیفا می‌‌گفته‌اند تزئین گردید. فسیفا بیشتر سقف‌ها به مرور تخریب شده و اکنون اثری از آنها نیست.

در صحن سه قبه و گنبد کوچک ساخته شده است:

.۱ قبه المال:

این قبه در سال ۱۷۲ به وسیله امیر دمشق فضل بن صالح بن علی العباس پسر عموی منصور عباسی ساخته شد و چون اموال و ذخائر مسجد در آن نگهداری می‌‌شد به قبه المال معروف گردید.

۲ قبه الغواره:

این قبه در وسط صحن قرار دارد و در ۳۶۹ ساخته شد. در زلزله سال ۱۱۷۳ تخریب گردید و عثمان پاشا در سال ۱۱۸۲ آن را بازسازی کرد. این گنبد کوچک بر شش ستون از سنگ مرمر قرار دارد. قبه یاد شده به صخره قربان نیز معروف بوده است. گویند حضرت هابیل قربانی خویش را که گوسفندی بود بر این صخره قرار داد چون مورد قبول حق قرار گرفت به وسیله آتش سوخت و قربانی قابیل که گندم بود پذیرفته نشد و به همان حال باقی ماند لذا به برادرش حسادت ورزید و او را در کوه قاسیون به قتل رسانید. از آن روز این مکان به صخره قربان معروف شد.

.۳ قبه الساعات:

این قبه در شرق صحن اموی و کنار باب الساعات قرار دارد که در سده پنجم هجری ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.

.۴ قبه النسر یا عقاب: یکی از بزرگ‌ترین بناهای فوقانی مسجد اموی است که بر فراز شبتسان قرار داشته و از سنگ مرمر می‌‌باشد.

دروازه‌های مسجد اموی

از هنگام بنای مسجد برای ورود و خروج در چهار سمت آن درهایی قرار داده شد که عبارت بودند از:

.۱ باب الزیاده: در سمت دیوار قبله و جنوب مسجد بوده که در دوره عثمانی به باب العنبرانیین و بعدها نیز به باب القوافین مشهور شد.

.۲ باب جیرون: در شرق مسجد و از بزرگ‌ترین درهای آن بوده است. این در بعدها به باب الساعات معروف گشت و باب الکلاسه و باب اللبادین نیز به آن گفته می‌‌شد. در کنار آن راس الحسین قرار دارد.

.۳ باب الناطفین: در سمت شمال مسجد بوده و به باب الفرادیس و باب العماره نیز معروف گشته است.

 ماذنه‌ها و مناره‌های جامع اموی

این مسجد دارای سه ماذنه بزرگ است که از سنگ و بصورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربی و جنوب شرقی قرار گرفته اند.

.۱ مناره شرقی: این ماذنه به مناره البیضاء و مناره عیسی معروف است. گویند در آخرالزمان عیسی بر این مناره فرود خواهد آمد.

.۲ مناره شمالی: این ماذنه به العروس مشهور است. آن را بدین جهت مناره عروس گفته‌اند که در زمانهای قدیم، مردم به هنگام اجرای مراسم عروسی و جشن ها،با نصب چراغ و آویزان کردن دستمال‌ها و پارچه‌های رنگارنگ آن را تزئین می‌‌کرده‌اند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد.

.۳ مناره غربی: به ماذنه آق بای معروف است.

آثار و مقام انبیا در جامع اموی

.۱ قبر و مقام هود

بسیاری از مورخان دمشق گفته‌اند که قبر هود در اینجا است. این مکان در سمت چپ مقام راءس یحیی یعنی در مقابل ستون چهارم در دیوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ دیوار، قبله به خطی زیبا در زمینه سبز نوشته شده است هذا مقام هود النبی در این مکان کتیبه‌ای در دوران ولید یافت شد که وقتی ترجمه کردند پند و اندرزهایی از حضرت هود بوده است.

.۲ مقام خضر

گویند خضر نبی در مسجد اموی همواره نماز می‌‌گذاشته است  مکان نماز ایشان در سمت شرقی قبله (جنوب شرقی) نزدیک مناره شرقی بوده است. اکنون نزدیک به محراب اصلی مسجد و به موازات مقام هود بر دیوار قبله عنوان هذا مقام خضر النبی بر تابلویی سبز دیده می‌شود.

.۳ مکان نزول عیسی مسلم از اوس بن اوس و از محمد نقل کرده است که عیسی بن مریم، کنار مناره شرقی دمشق یعنی جامع اموی نزول خواهد کرد و کنار آن مناره، قطعه سنگی که حضرت موسی در کوه طور با عصای خود بر آن زد و دوازده چشمه جاری شده وجود دارد.

.۴ مقام و محل دفن سر یحیی

یحیی به قدرت الهی از پدر و مادر پیری که امید به فرزند نداشتند بدنیا آمد. خداوند یحیی را در کودکی علم و حکمت عنایت فرمود و آتینا الحکم صبیا. وی از دوران جوانی با عفت و با تقوی بود، همواره در مسجد الاقصی به عبادت و ریاضت مشغول و از اختلاط با اهل دنیا پرهیز می‌‌کرد. او به هنگام بعثت عیسی نبوت ایشان را شهادت داد و در همین دوران بود که به دستور پادشاه بنی اسرائیل به قتل رسید.

شبستان جامع اموی

شبستان مسجد دارای بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلی و بزرگ به ابعاد ۲×۳ متر در وسط آن قرار دارد که پایه‌های گنبد بزرگ مسجد یعنی قبه النسر می‌‌باشد. ارتفاع داخلی این گنبد بیش از سی متر بوده و تماما از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازی شده است. بر روی چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد. این ستونها بصورت هلالی شکل هستند که سقف مسجد را- که شاید بتوان گفت بلندترین سقف موجود در میان مساجد جهان است – را نگه داشته اند.

 محرابهای چهارگانه مسجد اموی

در شبستان مسجد اموی چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکی از فرق چهار گانه اهل سنت است. یکی از آنها در وسط دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابی نیز در سمت چپ آن قرار دارد. محراب وسط که اصلی و بزرگ‌تر از بقیه است مخصوص مالکی‌ها است. محراب‌های سمت راست از حنفی‌ها و حنبلی‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعی‌ها است. در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز می‌‌گذاشته اند.

محل غسل تعمید مسیحیان

همانگونه که در شرح تاریخ جامع اموی گفته شد نیمی از جامع کنونی اموی (نیمه شرقی) کلیسا بود و سپس به وسیله ولید به نیمه دیگر آن الحاق و کلیسای مذکور تخریب شد. در این نیمه و کنار درب ورودی شرقی شبستان به فاصله بیست متری، بقایای استوانه و چاهی است که گویند مسیحیان فرزندان خود را در آن غسل تعمید می‌‌داده اند. این مکان در نزد آنان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. اکنون این چاه و استوانه‌های آن که از مرمر ساخته شده موجود بود ولی چاه آن پوشیده شده است.

مقام راءس الحسین

هنگامی که کاروان اسرا و سرهای بریده شهدا به سمت دمشق در حرکت بود، سر امام حسین در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می‌‌شد. آنگاه به فرمان یزید سر را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهای شهدا سه روز بر باب القصر آویزان کردند.

پس از آن مدت، سر امام حسین را پائین آورده و در گوشه شمال شرقی مسجد در اتاقکی دادند. این سر چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‌ای به یادبود این حادثه غم انگیز ساختند که به راءس الحسین مشهور شد. این مکان پس از محراب و مسجد امام زین العابدین در داخل اتاقی به ابعاد ۳×۴ متر قرار دارد و در جدار داخلی گنبد آن اسامی ائمه نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد محفظه‌ ای از نقره و بسیار کوچک به اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قرار دادن سر مبارک حضرت جا سازی شده است. در سمت چپ این محفظه نقره ای، شبستان و یا اتاقی که از آن یاد کردیم به وسیله دری آهنین جدا می‌شود. در سمت چپ آن ضریحی کوچک از نقره و بصورت مستطیل با ابعاد ۱×۵/۱ متر می‌‌باشد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‌ای مستقر شده و بالای آن چیزی به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است.

محراب و مقام زین العابدین

هنگامی که امام سجاد در حال اسارت در مسجد اموی حضور داشت، در شمال شرقی جامع و در مکانی به تهجد و عبادت می‌‌پرداختند. ابن عساکر گوید: آن حضرت هر شب و روز در این مکان هزار رکعت نماز می‌‌گذاشته اند. نمازگاه امام سجاد در سمت شمال شرقی مسجد اموی و کنار در شرقی آن است که پس از شبستان بزرگی قرار داشته و دارای محرابی زیبا از سنگ می‌‌باشد