ارگ بم نمادي از معماري و شهرسازي ايرانيان بم دايره المعارفي از روشهاي ساختمان سازي در خاورميانه قديم ،خانه ها ،گنبدها ،،سه کنجيها برج و باروهايي که از خشت خام ساخته شده اند و تکنيک آن ها به دوران کتاب مقدس برمي گردد. اين شهر قديمي از دهه ۱۹۳۰ تا حد زيادي متروکه شده و حتي بخش هاي بسياري از آن رو به زوال نهادند.کار بازسازي آغاز شده بود. در شمال شرقي شهر بم , بربالا و دامنه صخره اي عظيم قلعه اي مستحکم را پي افکنده اند که اهالي محل آن را ” ارگ ” نامند که در واقع اين بناي سترگ , شهرقديـم بم است , ارگ بــم و شهـــر آن از جمله قلعه هاي نظامي بسيار مهم و تاريخي به شمار مي رود . ارگ بم نمونه کاملي از شيوه هاي معماري ايران است و نمونه هايي از قرنها معماري در آن به چشم مي خورد . ارگ بم که بزرگترين مجموعه خشتي جهان است , به شکل قلعه هاي پرشکوه برفراز تبه اي به ارتفاع ۶۱ متر چونان تاجي مرصع برسربناهاي تاريخي ايران , درخششي جاودانه دارد . پيرامون ارگ بم , حکايتهاي تاريخي که گاه به جرگه افسانه مي گرايد , فراوان است ولي سعي براين است که مستندترين موضوعات باستان شناسي با مدد از تاريخ و معماري در معرفي هرچه بهتر اين بناي بزرگ دخالت داشته است . سابقه تاريخي ارگ بم به موجب نوشته هاي تاريخي , از جمله حدودالعالم و تاريخ وزيري به دو هزار سال پيش مي رسد . شواهد زيادي از جمله وضعيت پلان مرکـــزي وتعدادي خشت موجود در خانه حاکم و خانه رئيــس سرباز خانه ادعاي فوق را به اثبات مي رساند . در کل , از مجموع نوشته هاي دوران اسلامي و بررسي هاي مقدماتي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت که ارگ قبل از حکومت ساساني و احتمالا” در دوره اشکاني ايجاد شده و چند حصار و دروازه در اطراف آن وجود داشته است احتمال مي رود ساکنين قلعه بم معاش خود را از راه کشاورزي و پارچه بافي مي گذرانيده اند پژوهش در امر نحوه زندگي و تاريخ ارگ احتياج به يک سري کاوشهاي منظم باستان شناسي دارد ولي آنچه مسلم است سابقه تاريخي ارگ به قبل از اسلام مي رسد و در طول تاريخ ارگ , بارها مورد يورش قرار گرفته و بازسازي شده است . ارگ بم بااين سابقه طولاني تاحدود ۱۸۰ سال پيش از اين , محل سکونت عده اي از اهالي بم بوده و بعد از ترک و نقل مکان مردم , به دست فراموشي سپرده شده است . دراين مدت که بيش از ۱۵۰ سال به طول انجاميده خرابي هاي جبران ناپذيري توسط عوامل انساني و عوامل طبيعي بر پيکره ساختمانها وارد آمده است . مجموعه ارگ بم , شامل شهر قديم و قلعه , قريب به ۲۰ هکتار (طول ضلع غربي ارگ ۵۲۰ و عرض آن ۴۳۰ متر مي باشد ) وسعت دارد و مسافت ارگ و قلعه , قريب ۶ هکتار است . سه سمت قلعه را باغ و خانه هاي مسکوني و زمينهاي کشاورزي محصور نموده و ضلع شمالي در امتداد رودخانه پشت رود قرار گرفته است. اين شهر قديمي از چهار قسمت تشکيل شده و به طـــور کلي شامل خندق گرداگرد حصـار , برجهاي ديده باني , مدخل قديمي , کوچه ها و خانه ها مي باشد. از سمت شمال شرقي يک حصار و از طرف جنوب چهارحصار قلعه را در بر مي گيرد . ( دورتادور قلعه خندقي ژرف وجود دارد که آن را از يورشها مصون مي داشته است . ) در مجموع ۳۸ برج ديده باني در فواصل معين روي باروها قرار گرفته و آخرين بارو را خندقي عميق از اطراف جدا مي نموده است بدون شک ايجاد قلعه ارگ بم بر بلنداي تپه اي سنگي بايد داراي موقعيت سوق الجيشي مهمي باشد . درميان اين شهر عمارت يا قلعه حاکم نشين برروي صخره اي طبيعي بنا شده است عمارت داراي پنج طبقه است که از خشت خام ساخته شده است . واحدهاي شناخته شده گوناگون اين بنا به ترتيب عبارتند از : ورودي و محله عام نشين , دروازه دوم و اصطبل , دوازه سوم , سربازخانه و تشکيلات مربوط به آن , ساختمان مرکزي يا حاکم نشين . واحدهاي شناخته شده در عامه نشين عبارتند از : راهرو اصلي ( بازار ) , مسجد جامع , نمازخانه , حسينيه , کاروانسرا , آب انبار , ميدان مدرسه , سابات جهودها , حمام و زورخانه ( مقبره ؟) و تعدادي خانه هاي قديمي . در محله عام نشين , خانه هاي عمومي کنار کوه روي زمين مسطح بناگرديده و از نظر شهرسازي و تشکيلات زندگي شهري مجموعه کاملي است که تاحدودي نيازهاي وابسته به اجتماع زنان خود را رفع مي نموده است . برخي از خانه هاي عام نشين از اهميت خاصي برخوردارند , زيرا اين خانه ها شامل بيروني و اندروني , بادگير , ايوان , اتاقهاي زمستاني و تابستاني و محلي جهت نگهداري اسب و احشام بوده و داخل حياط هر خانه چاه آبي در نظر گرفته شده است . تقريبا” بيشتر خانه هاي عمومي متصل به هم ساخته شده غالب آنها به يکديگر راه دارند در بعضي خانه ها حمام اختصاصي به چشم مي خورد و در کنار تعدادي از آنها اصطبل را جدا از محل زندگي ساخته اند . تعدادي از خانه هاي ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربري ستونها دو طبقه ساخته شده اند که اين امر نشانگر روند ازدياد جمعيت در يکي از دوره هاي گذشته است در ميان خانه هاي عمومي تضادهايي از نظر وسعت حجم واستقامت مشاهده مي شود . بعد از ورودي يک راه اصلي تا دروازه دوم کشيده شده , قسمتي از اين شاهراه بازار شهر است که متاسفانه سققهاي بازار منهدم شده و درحال حاضر ستونها و قوسها باقي مانده است آثار مغازه هاي نانوايي , روغنگيري و قفسه هاي خشتي در بازار نشاني از رونق گذشته آن مي باشد به موازات شاهراه , دو راه ديگر به دروازه دوم مي رسد. در دوره اسلامي , درارگ دو مسجد با نامهاي مسجد جامع و مسجد حضرت محمد و حسينيه شامل يک صحن , يک ايوان دو طبقه قرينه هم و چند اتاق ساخته شده است . سه منبر خشتي در حسينيه وجود دارد . زورخانه ارگ به شيوه ساير ورزشگاههاي سنتي از چهار ايوان , يک گنبد و گود تشکيل شده است . در ارگ يک کوچه سرپوشيده وجود دارد که به سابات جهودها شهرت دارد . در محله عامه يک حمام عمومي بوده که براثر بي خبري مردم به منظور استفاده از آجرهاي حمام آن را به کلي منهدم کرده اند . دومين واحد ارگ بعد از دروازه دوم , اصطبل و يک حصار و اطاقهايي براي نگهبانان است . از دروازه دوم تشکيلات مربوط به حاکم نشين واقع شده که اين قسمت از ارگ در شيب و بالاي کوه قرار گرفته است که اصطبل , اولين واحد اين بخش است و در محوطه آن آب انبار و در گوشه جنوب شرقي چاه آب تعبيه شده است . باتوجه به نوشته ها و کتب تاريخي زمان قاجاريه از جمله تاريخ وزيري , دستگيري لطفعلي خان زند و محاربه او با سربازان محمدعلي خان زابلي حاکم قلعه , در اصطبل اتفاق افتاده است . پس از اصطبل دروازه سوم , سرباز خانه و خانه رئيس قشون مستقر در ارگ مي باشد . در برج جنوب غربي سنگ آسيا بادي ديده مي شود. آسياي ارگ تنها آسيابادي است که در منطقه بم ديده مي شود . اين آسيا در دوره قاجاريه ساخته شده است. چاهي عميق در سربازخانه ديده مي شود که اکنون فاقد آب است . از سربازخانه يک راه به طرف منطقه مرکزي قلعه کشيده شده است. اين راه به حياط حاکم نشين مي پيوندد. هسته مرکزي يا حاکم نشين ارگ از دو ساختمان به نام چهار فصل و خانه حاکم تشکيل شده است. برج ديده باني مرکزي, حمام , حوض و چاه آب دراين قسمت وجود دارد . آثار مسير آبي از طرف غرب به سمت شمال و شرق و داخل حصار جنوبي وجود دارد که احتمالا” بخشي از قنات نهرشهر به طور مداوم از ارگ مي گذشته است . عمارت چهارفصل سه طبقه و قصر حکومت بوده و کليه اوامر و احکام مربوط به شهر و توابع آن دراين محل از طرف حاکم صادر مي شده است . در کنار عمارت چهارفصل يک حمام اختصاصي و يک چاه آب ديده مي شود . آب آشاميدني ساکنان ارگ از چاههايي در حياط خانه ها تامين مي شده است . مصالح عمده بناهاي ارگ , خشت خام , ملات , گل رس و کاه و گاه به ندرت در بناي آن سنگ لاشه , آجر و تنه درخت خرما به کار رفته است . ارگ بم تنها يک ورودي داردکه طاق ورودي آن قابل مقايسه با قوسهاي دوره ساساني است و دو برج طرفين و هشتي احتمالا” در دوره صفويه به ورودي الحاق شده است. آثار دروازه ديگري در ضلع شمالي ارگ در محلي موسوم به ” کت کدم ” به چشم مي خورد که به ظاهر استفاده چنداني از آن نشده و ياکمي بعد از ايجاد حصار مسدود شده است. ارگ بم داراي يک راه اصلي از جنوب به طرف حاکم نشين و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقي و غربي است ۶۰ متر از راه اصلي بازار سرپوشيده بوده و آثار سنگفرش در قسمتهايي از راسته ها به چشم مي خورد. از ويژگيهاي ارگ بم چهار حصاري است که از سمت جنوب , حاکم نشين را برمي گيرد و اولين حصار مطمئن ترين نقطه اتکايي است که مردم را از هجوم مصون مي داشته است , زيرا ارتفاع حصار تا ۱۸ متر مي رسد و در فاصله ۳۰ تا ۴۰ متر برجهايي در نظر گرفته شده و پهناي حصار در مردگرد متجاوز از ۶ متر است , برجهاي ديده باني درحصار علاوه بر تقويت و استحکام حصار و تسهيل امر ديده باني , محل استــراحت مامورين و نگهبانان بوده و کنگره ها و ترکشها و برجها در ديده باني و حراست قلعه نقش ارزنده اي داشته اند . حصار بروني ارگ را خندقي احاطه کرده است . ارگ بم به واسطه اينکه در مسير جاده شرق به غرب قرار گرفته هميشه در طول تاريخ مورد توجه بوده و ازاهميت خاصي برخوردار است . آخرين حادثه تاريخي که در اذهان مردم از ارگ به يادگار مانده است. دستگيري لطف علي خان زند بوسيله محمدلي خان زابلي حاکم قلعه بم است. ارگ بم تا سال ۱۲۵۴ هـجري قمري و غائله آقاخان محلاتي مسکوني بوده و تا هشتاد سال قبل , از حاکم نشين به عنوان ژندارمري و مرکز قشون نظامي استفاده شده است و به عبارتي زندگي در ارگ از تاريخ ايجاد قلعه تا اواسط دوره قاجار به طور مدوام جريان داشته است. مرمت ارگ بم بيشتر جنبه حفاظتي و نگهداري دارد وسعي برآن است تافرم و شکل و نماي مجموعه هاي ارگ همچنان حفظ و تغييرات کلي در آنها به وجود نيايد , تنها چنداثر مهم به عنوان نمونه سازي مانند مسجد , مجموعه ميرزانعيم , خانه مشهور به خانه احمدي يا زابلي و خانه حاکم و چنداثر ديگر تعمير و احياشده اند . حاکم نشين قلعه درحدود سالهاي ۱۳۳۷ هجري شمسي به بعد توسط اداره باستان شناسي و آموزش و پرورش بم تعمير گرديده است تعميرات اساسي ارگ از سال ۱۳۵۲ هجري شمسي شروع شد و هر سال به طور متوسط شش ماه در ارگ کار شده است . تعميرات انجام شده عبارتست از تعمير و مرمت باروها , مشخص کردن آبروها , زيربندي و مرمت بخشي از ستونها , اندود پشت بام , اصطبل , سربازخانه , خانه حاکم و غيره . اين مجموعه عظيم خشتي امروز بر اساس زلزله ۳/۶ ريشتري تقريبا بطور كامل ويران شد. وجود تك مناره اي سفيد رنگ در ميان قديمي ترين اسناد تصويري باقي مانده از ارگ تاريخي بم، اطلاعات جديدي را در مورد سيماي تاريخي اين مجموعه در اختيار پژوهشگران قرار داده است. پيش بيني مي شود اين يافته ها، به دليل اهميت علمي، تحولي عظيم را در روند مطالعات تخصصي در زمينه نحوه بازسازي ارگ بم ايجاد خواهند كرد. وجود تك مناره اي سفيد رنگ در ميان قديمي ترين اسناد تصويري باقي مانده از ارگ تاريخي بم، اطلاعات جديدي را در مورد سيماي تاريخي اين مجموعه در اختيار پژوهشگران قرار داده است. پيش بيني مي شود اين يافته ها، به دليل اهميت علمي، تحولي عظيم را در روند مطالعات تخصصي در زمينه نحوه بازسازي ارگ بم ايجاد خواهند كرد.
۱۵ قطعه عكس قديمي در مجموعه آلبوم هاي خصوصي خانواده فرمانفرما ،كه در اختيار موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، وابسته به بنياد مستضعفان است، سيماي حقيقي ارگ بم ، پيش از مرمت آن در دهه ۴۰ را به تصوير مي کشند. «مهندس فريبا فرزام» رييس مركز اسناد و كتابخانه سازمان ميراث فرهنگي همچنين عضو كميته مستند نگاري ستاد نجات بخشي ارگ بم، اين عکسها، پس از زلزله مخرب پنجم دي ماه ۸۲، از سوي موسسه مطالعات تاريخ معاصر، براي تکميل اسناد و مدارک مورد نياز براي احياي ارگ، در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت. در اين تصاوير رنگ آميزي سفيد كنگره هاي ارگ و وجود تك مناره اي در عمارت چهار فصل بيش از هر چيز نظر متخصصان را به خوذ جلب کرده است. در اين باره گفت: «اين عكس ها در اختيار موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران بود كه پس از زلزله پنجم دي در بم و تخريب ارگ تاريخي اين شهر، از سوي اين موسسه براي تكميل اسناد و مدارك مورد نياز براي احياي مجدد ارگ در اختيار سازمان ميراث فرهنگي قرار گرفت و اكنون بررسي هاي انجام شده در بانك اطلاعات و اسناد سازماني، مشخص كرده كه اين عكس ها در حال حاضر از جمله قديمي ترين اسناد تصويري از اين محوطه تاريخي به شمار مي روند.» پيش از اين تصور مي شد، کنگره هاي ارگ بم بدون رنگ آميزي بوده اند، اما اسناد تصاويري بدست آمده اين تصور را نقض مي کنند. دليل تغيير رنگ آنها پس از مرمت، روشن نيست. به گفته مهندس فرزام، سازمان ميراث فرهنگي، در خصوص ويژگي هاي ارگ در سال هاي پيش از مرمت، با كمبودهاي جدي منابع تصويري مواجه بود اما اين تصاوير، پاره از ابهامات را در مورد ارگ برطرف مي كند. «رضا فراستي» مدير اطلاع رساني موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، در اين باره گفت: «بخش قابل توجهي از اسناد، مدارك مصادره شده پس از انقلاب به منظور انجام پژوهش هاي بنيادي در مورد وقايع انقلاب اسلامي و دوران پهلوي در اختيار موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران وابسته به بنياد جانبازان و مستضعفان، قرار گرفته كه ۱۵ قطعه عكس قديمي مربوط به ارگ بم از ميان اين اسناد و مدارك به دست آمده است. هم اكنون ۲۵۰ هزار قطعه عكس تاريخي در آرشيو و بانك اطلاعاتي اين موسسه تاريخي موجود است. به گفته فراستي، پس از زلزله بم ،بانك اطلاعاتي، مستندات و مدارك موجود در موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران بررسي شده است و تصاوير ديگري از ساير آلبوم هاي خانوادگي موجود در اين موسسه بدست نيامده است.» «عبدالحسين ميرزا فرمانفرما» از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۱ هجري قمري و پس از آن از سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴ حاكم كرمان بوده و متعلق به همان سال هاست. در اين تصاوير فرمانفرما در كنار خان هاي بم ديده مي شود و همچنين در تصوير ديگري سربازان مستقر در ارگ بم كنار برج ديده باني مشاهده مي شوند. هر چند عكس هاي باقي مانده از دوران حاكميت فرمانفرما بر كرمان هم اكنون قديمي ترين اسناد تصويري هستند كه ارگ تاريخي بم را با سيماي حقيقي آن نشان مي دهند اما اين احتمال وجود دارد كه عكس هاي مشابهي همانند عكس هاي فرمانفرما در اختيار خانواده ها يا مجموعه داران و موسسات خصوصي باشد و با توجه به اهميت موضوع بتواند يافته هاي جديدي را در اختيار محققان و پژوهشگران قرار دهند. ارگ تاريخي بم بزرگ ترين مجموعه خشتي جهان محسوب مي شود كه بيش از ۸۰ درصد آن بر اثر وقوع زلزله اي به بزرگي ۳/۶ ريشتر در پنجم دي سال گذشته در شهر بم تخريب شد. ارگ بم نمونه كاملي از شيوه هاي معماري ايران محسوب مي شود كه بخش عمده از تحولات موجود در اين زمينه را طي هزاره ها در خود حفظ كرده است. اين بزرگ ترين مجموعه خشتي جهان پيش از تخريب، به شكل قلعه هاي پرشكوه بر فراز تپه اي به ارتفاع ۶۱ متر قرار گرفته بود. سابقه تاريخي ارگ بم به موجب نوشته هاي تاريخي، از جمله حدود العالم و تاريخ وزيري به دو هزار سال پيش مي رسد. از مجموعه نوشته هاي دوران اسلامي و بررسي هاي مقدماتي معماري و باستان شناسي مي توان نتيجه گرفت كه ارگ قبل از حكومت ساساني و احتمالا در دوره اشكاني ايجاد شده است. ارگ تاريخي بم، به مساحت تقريبي دويست هزار متر مربع از جمله بزرگترين مجموعه بناهاي خشتي است که بيش از بيست قرن مورد سکونت اهالي شهر بم قرار گرفته است. اين ارگ تاريخي از گونه هاي معماري متعددي از جمله ديوار حصار، برج و بارو و دروازه هاي متعدد، مسجد، بازار، تکيه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محله هاي مسکوني با خانه هاي اعيان نشين يا عامه نشين، بخش حاکم نشين شامل سربازخانه، اصطبل، آسياب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج ديدباني تشکيل شده است. اگرچه پيرامون تاريخچه شکل گيري اين ارگ تاريخي بين دوره هاي اشکاني و حتي قبل از آن در دوره هخامنشي اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهاي آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند به دوره تيموري تا قاجار نسبت داده مي شود. با اين وجود بخشهايي همانند ايوان مسجد جامع با مقياس متفاوت و عظيم خود دوره هاي بسيار قديمي تر (همانند قرن چهارم هجري در دوره سامانيان تا قرن هفتم هجري در دوره سلجوقيان) را يادآوري مي کنند. نهايتا ارگ بم در دوره قاجار خالي از سکنه شده است. ارگ بم به دلايل متعدد از جمله دارا بودن گونه هاي متعدد بناهاي تاريخي و محله هاي مسکوني و شيوه ترکيب و اتصال آنها با يکديگر و شکل قرار گيري بناها بر روي شيب تپه و ختم شدن کل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترين نقطه، داراي ارزشهاي فراوان معماري و شهر سازي است. در عين حال وجود لايه هاي مختلف مسکوني بيش از بيست قرن به اين مجموعه ارزش ويژه باستانشناسي داده است. در پي حادثه زلزله بم ارگ بم به عنوان بخشي از بم و منظر فرهنگي آن توسط يونسکو در سال دوهزار و چهار در فهرست ميراث جهاني در معرض خطر قرار گرفت (مرکز ميراث جهاني و ثبت ارگ بم). اين مجوعه منحصر به فرد بعد از زلزله به شدت ويران شده است اما اين پايان داستان ارگ نيست. به قول استاد ارزشمند سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري مرحوم محمد مهريار زلزله بم عزاي معماران و عروسي باستانشناسان است. زلزله باعث آشکار شدن لايه هاي زيرين ساخت و سازهاي خشتي شده که مورد توجه ويژه باستانشناسان قرار گرفته است. اما معماران نيز درسهاي فراواني براي آموختن پيش رو دارند. بخشهايي از ارگ از جمله اصطبل و سربازخانه تخريب نشده اند و زلزله در آنها مقطع طبيعي ايجاد کرده است. اين فرصت مغتنمي براي شناخت سازه تاريخي بويژه اجراي سقف و طاق و کانه پوشهاي بام است. شيوه رفتار زلزله در بناي تاريخي و علت تخريب و سالم ماندن بخشهاي مختلف بناها نيز براي معماران درسهاي ارزشمندي براي آموختن فراهم کرده است.
منبع: گروه آموزشي سازمان آموزش و پرورش تهران
